چه کسانی در زندان اوین هستند

زندان اوین، نامی آشنا و مکانی که همواره در کانون توجهات داخلی و بین المللی قرار داشته است، میزبان طیف گسترده ای از افراد با اتهامات و پیشینه های گوناگون است. این زندان واقع در شمال تهران، اگرچه شهرتش را مدیون نگهداری از زندانیان سیاسی و امنیتی است، اما واقعیت پیچیده تر از آن است که به سادگی بتوان جمعیت آن را تعریف کرد. اوین، در کنار پرونده های حساس امنیتی، پناهگاه مجرمانی با اتهامات مالی سنگین، سارقان و حتی برخی جرایم عادی نیز هست. همین تنوع در نوع زندانیان، درک دقیق و جامع از ساکنان این مجموعه را به یک چالش تبدیل می کند.

برای بسیاری، اوین نماد مبارزه و اعتراض است، در حالی که برای برخی دیگر، یادآور سرکوب و نقض حقوق بشر. این زندان، از زمان تاسیس در دوران پهلوی تاکنون، شاهد رویدادها و تحولات بسیاری بوده است که هر یک لایه های جدیدی به ماهیت و کاربری آن افزوده اند. آنچه در اوین می گذرد، صرفاً داستان حبس و آزادی نیست، بلکه روایتی از پویایی های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ایران است که در پشت دیوارهای بلند و شهرت یافته این مکان شکل می گیرد.

اوین؛ زندانی با تاریخ و شهرتی جهانی

زندان اوین، که ساخت آن در دهه ۱۳۴۰ آغاز شد و در سال ۱۳۵۰ به بهره برداری رسید، در زمینی به مساحت حدود ۴۰ هکتار در شمال تهران، منطقه اوین-درکه، قرار دارد. این مجموعه از همان ابتدا به دلیل قرار گرفتن در منطقه ای خوش آب و هوا و دور از مرکز شهر، مکانی خاص برای نگهداری زندانیان سیاسی رژیم پهلوی بود. در ابتدا با ظرفیت محدودی شامل بیست سلول انفرادی و دو بند عمومی برای حدود ۳۲۰ نفر ساخته شد، اما به سرعت گسترش یافت.

پس از انقلاب ۱۳۵۷، اوین کاربری خود را حفظ کرد و به عنوان مهم ترین بازداشتگاه و زندان برای مخالفان سیاسی و امنیتی در جمهوری اسلامی ایران شناخته شد. شهرت بین المللی اوین تا جایی پیش رفت که برخی آن را «باستیل ایران» نامیدند؛ لقبی که به زندان باستیل فرانسه در دوران پیش از انقلاب کبیر اشاره دارد و نمادی از سرکوب حکومتی تلقی می شود. سازمان های بین المللی حقوق بشر مانند عفو بین الملل و دیده بان حقوق بشر، بارها این زندان را به دلیل گزارش های متعدد نقض حقوق بشر، از جمله شکنجه، بدرفتاری، حبس انفرادی طولانی مدت و محرومیت از حقوق اساسی، محکوم کرده اند.

این زندان نه تنها از نظر تعداد زندانیان، بلکه از نظر تنوع بندها و نهادهای اداره کننده آن ها نیز پیچیده است. برخی بندها تحت نظارت مستقیم قوه قضائیه قرار دارند، در حالی که بخش های مهم و حساسی مانند بندهای ۲۰۹ و ۲ الف، به ترتیب تحت کنترل وزارت اطلاعات و سازمان اطلاعات سپاه پاسداران انقلاب اسلامی هستند. این تقسیم بندی نهادی، شرایط متفاوتی را برای زندانیان رقم می زند و بر نوع نگهداری، بازجویی و حتی دسترسی به امکانات تاثیرگذار است.

دسته بندی اصلی زندانیان اوین: از اتهامات سیاسی تا جرایم مالی

برای درک عمیق تر از اینکه چه کسانی در زندان اوین هستند، باید به دسته بندی اتهامات و پرونده های قضایی آن ها توجه کرد. این زندان مجموعه ای از افراد با پیشینه های کاملاً متفاوت را در خود جای داده است که هر کدام داستان ها و چالش های خاص خود را دارند.

زندانیان سیاسی و عقیدتی: صدایی در برابر سکوت

مهم ترین و شناخته شده ترین گروه از ساکنان اوین، زندانیان سیاسی در اوین و عقیدتی هستند. این افراد به دلیل فعالیت هایی که اغلب مسالمت آمیز و در چارچوب بیان عقاید مخالف، روزنامه نگاری، فعالیت های مدنی، دانشجویی، صنفی یا حقوق بشری تعریف می شوند، بازداشت و زندانی شده اند. اتهامات رایج علیه این گروه شامل «اقدام علیه امنیت ملی»، «اجتماع و تبانی برای ارتکاب جرم علیه امنیت کشور»، «تبلیغ علیه نظام»، «توهین به مقدسات» و «اخلال در نظم عمومی» است.

در میان این زندانیان، می توان فعالان حقوق بشر، روزنامه نگاران برجسته، اساتید دانشگاه، وکلا، دانشجویان و حتی هنرمندان و نویسندگان را دید که تنها به دلیل ابراز عقیده یا تلاش برای تغییرات اجتماعی از طریق روش های مدنی، به بند کشیده شده اند. شرایط نگهداری این افراد اغلب با بازداشت های طولانی مدت در سلول های انفرادی، بازجویی های فشرده، و محرومیت از برخی حقوق اساسی مانند دسترسی به وکیل در مراحل اولیه بازداشت همراه است. تجربه ی چشم بند در تردد و محدودیت های ارتباطی، بخش جدایی ناپذیری از زندگی این گروه از زندانیان است که می تواند تأثیرات روانی عمیقی بر آن ها بگذارد.

زندانیان امنیتی: پیچیدگی اتهامات و دیپلماسی

مرز میان زندانیان سیاسی و امنیتی در ایران گاهی اوقات مبهم به نظر می رسد، اما به طور کلی زندانیان امنیتی اوین با اتهاماتی جدی تر مانند «جاسوسی»، «همکاری با سرویس های اطلاعاتی خارجی»، «تروریسم» یا «عضویت در گروه های مسلح مخالف نظام» دستگیر شده اند. این دسته از زندانیان، اغلب در بازداشتگاه های اطلاعاتی مانند بند ۲۰۹ وزارت اطلاعات یا بند ۲ الف اطلاعات سپاه نگهداری می شوند که شرایطی به مراتب سخت تر از بندهای عمومی دارد.

یکی از گروه های قابل توجه در این دسته، شهروندان دوتابعیتی در اوین و اتباع خارجی هستند. بسیاری از این افراد با اتهامات امنیتی یا جاسوسی بازداشت شده و پرونده هایشان اغلب ابعاد سیاسی و دیپلماتیک پیدا می کند. در بسیاری از موارد، از این افراد به عنوان ابزاری برای چانه زنی سیاسی در مذاکرات بین المللی استفاده می شود که می تواند به حبس های طولانی مدت و شرایط نامشخص برای آن ها منجر شود. این بعد از پرونده ها، زندان اوین را به صحنه ای برای بازی های پیچیده دیپلماتیک تبدیل می کند.

پیروان اقلیت های مذهبی: باورهایی که به زندان ختم می شوند

بخش دیگری از جمعیت زندان اوین را اقلیت های مذهبی در اوین تشکیل می دهند که به دلیل باورها و فعالیت های مذهبی خود مورد اتهام قرار گرفته اند. بهائیان و مسیحیان تبشیری، دو گروه اصلی در این میان هستند که به دلیل تبلیغ دین خود یا برگزاری مراسم مذهبی خصوصی، اغلب با اتهاماتی نظیر «تبلیغ علیه نظام» یا «اقدام علیه امنیت ملی» مواجه می شوند. حضور چشمگیر این اقلیت ها در اوین، به روشنی نشان دهنده چالش های آزادی مذهب در ایران است.

این زندانیان، با اینکه اغلب هیچ فعالیت سیاسی یا امنیتی به مفهوم رایج آن انجام نداده اند، اما به دلیل تفاوت در عقایدشان با ایدئولوژی رسمی، تحت فشار قرار می گیرند. شرایط نگهداری و رسیدگی به پرونده های آن ها نیز می تواند بسیار پیچیده و طولانی باشد.

زندانیان مالی و اقتصادی: چهره های نام آشنا در اوین

برخلاف شهرت اوین برای زندانیان سیاسی، بخش قابل توجهی از ساکنان این زندان را افرادی تشکیل می دهند که به اتهامات مالی و اقتصادی سنگین محاکمه و زندانی شده اند. زندانیان مالی اوین شامل کلاهبرداران، اختلاس گران، مرتکبین ارتشاء، صادرکنندگان چک بلامحل، فروشندگان مال غیر، و افرادی با پرونده های بزرگ فساد اقتصادی هستند. این گروه از زندانیان، اغلب در بند ۷ اوین نگهداری می شوند که به دلیل امکانات نسبتاً بهترش نسبت به سایر بندها، شهرت خاصی دارد.

در میان افراد سرشناس در زندان اوین، تعداد زیادی از مسئولان سابق، مدیران ارشد شرکت های دولتی و خصوصی، و سرمایه داران بزرگ که در پرونده های فساد مالی دست داشته اند، دیده می شوند. پرونده های این افراد غالباً مورد توجه رسانه ها و افکار عمومی قرار می گیرد و نقش مهمی در آگاهی بخشی درباره چالش های اقتصادی و فساد در کشور ایفا می کند. این زندانیان، با اینکه جرمشان ماهیت سیاسی ندارد، اما به دلیل اهمیت اجتماعی و اقتصادی پرونده هایشان، در اوین جای می گیرند.

مجرمان عادی: از سرقت تا جرایم خشن

در کنار تمامی گروه های فوق، گزارش ها نشان می دهد که زندان اوین در کنار زندان های دیگر، میزبان برخی از مجرمان عادی نیز هست. این دسته شامل سارقان حرفه ای و باسابقه، دزدان و حتی افرادی می شوند که مرتکب جرایم خشن شده اند. اگرچه اوین عمدتاً برای پرونده های خاص شناخته شده است، اما در مواردی، به ویژه پس از حوادثی مانند آتش سوزی مهر ۱۴۰۱، قوه قضائیه تاکید کرد که بخشی از کشته شدگان و مجروحان از محکومین سرقت و جرایم عادی بوده اند.

این حضور، تصویر کلی از اوین را پیچیده تر می کند و نشان می دهد که این زندان، به رغم شهرت خود، یک مجموعه چندوجهی است که در عمل انواع مختلفی از محکومان را در خود جای داده است. نگهداری این افراد غالباً در بندهای عمومی تر یا کارگاه های اشتغال زندانیان صورت می گیرد و شرایط آن ها با زندانیان سیاسی یا امنیتی کاملاً متفاوت است.

ساختار بندها و نحوه نگهداری در اوین

ساختار پیچیده بندهای زندان اوین و تقسیم بندی آن ها، نقش مهمی در درک شرایط نگهداری و حتی نوع مواجهه با زندانیان ایفا می کند. این بندها نه تنها از نظر امکانات، بلکه از نظر نهاد اداره کننده و نوع زندانیانی که در خود جای می دهند، تفاوت های چشمگیری دارند.

بندهای تحت نظارت قوه قضائیه: امکانات و محدودیت ها

برخی از بندهای زندان اوین مستقیماً زیر نظر قوه قضائیه جمهوری اسلامی ایران اداره می شوند و قوانین عمومی زندان ها در آن ها اعمال می گردد.

• بند ۷ (جرایم مالی): این بند عمدتاً به زندانیان با جرایم مالی و اقتصادی اختصاص دارد و به دلیل امکانات نسبتاً بهترش، گاهی به عنوان «باکیفیت ترین بند زندان در کشور» شناخته می شود. زندانیان این بند غالباً به فروشگاه زندان، کتابخانه و ملاقات های هفتگی با خانواده دسترسی دارند. ظرفیت اسمی این بند بالاست و می تواند پذیرای صدها زندانی باشد.
• بند ۸ (سیاسی/امنیتی): این بند که در گذشته ساختمانی اداری بوده و پس از انقلاب به دادگاه انقلاب و سپس به بند تبدیل شده، در حال حاضر محل نگهداری بخشی از زندانیان سیاسی و امنیتی است.
• بند ۴ و ۶ (سیاسی، عقیدتی، مالی): این بندها، که در گذشته بند ۳۵۰ نیز بخشی از آن ها بود، کاربری های مختلفی داشته اند. بند ۳۵۰ که زمانی مهم ترین بند سیاسی اوین محسوب می شد، پس از حوادثی مانند «پنج شنبه سیاه اوین» در سال ۱۳۹۳ و انتقال بسیاری از زندانیان، تعطیل و به بند کارگری تبدیل شد. بندهای ۴ و ۶ اکنون ترکیبی از زندانیان سیاسی، عقیدتی و همچنین برخی محکومان مالی را در خود جای می دهند. شرایط در این بندها می تواند متغیر باشد و تابع تصمیمات مدیریتی زندان است.

بازداشتگاه های اطلاعاتی: فضایی از سکوت و بازجویی

مهم ترین تفاوت در ساختار اوین، وجود بازداشتگاه هایی است که خارج از نظارت مستقیم قوه قضائیه بوده و تحت کنترل نهادهای اطلاعاتی و امنیتی قرار دارند. این بخش ها، به دلیل ماهیت حساس پرونده هایشان، از قوانین و رویه های متفاوتی پیروی می کنند.

• بند ۲۰۹ (وزارت اطلاعات): این بند، که یک بازداشتگاه سرّی و غیررسمی تحت نظارت وزارت اطلاعات است، دارای سلول های انفرادی و چندنفره (موسوم به سوئیت) است. تمرکز اصلی در این بند بر بازجویی و تحقیقات اولیه است و زندانیان اغلب در شرایط سخت تر، با محرومیت از حقوق اساسی مانند دسترسی به وکیل در دوران بازجویی، نگهداری می شوند. استفاده از چشم بند برای زندانیان در تردد خارج از سلول، یکی از ویژگی های بارز این بازداشتگاه ها است.
• بند ۲۴۰ (وزارت اطلاعات): مشابه بند ۲۰۹، این بازداشتگاه نیز زیر نظر وزارت اطلاعات قرار دارد. سلول های آن غالباً بدون پنجره بوده و محیطی بسته را برای زندانیان ایجاد می کنند. نوشته های روی دیوارهای سلول ها، که شامل اشعار، تاریخ ورود و خروج، دل تنگی ها و هویت زندانیان است، گواهی بر شرایط سخت و طولانی مدت حبس در این مکان هاست.
• بند ۲ الف (اطلاعات سپاه): این بند نیز، همانند بندهای اطلاعاتی دیگر، تحت نظارت سازمان اطلاعات سپاه پاسداران انقلاب اسلامی است و ساختاری مشابه با بندهای ۲۰۹ و ۲۴۰ دارد. شرایط نگهداری در بند ۲ الف نیز به دلیل تمرکز بر بازجویی پرونده های امنیتی حساس، بسیار دشوار است و زندانیان اغلب با محدودیت های شدید در ارتباط و دسترسی به حقوق خود مواجه هستند.

بندهای ۲۰۹ و ۲ الف، به دلیل ماهیت امنیتی و نظارت نهادهای اطلاعاتی، فضایی متفاوت از بندهای عمومی زندان اوین را به وجود آورده اند که در آن بازجویی و تحقیقات، اولویت اصلی را دارد و شرایط نگهداری، اغلب با محدودیت های شدید و سخت گیرانه تری همراه است.

این بازداشتگاه ها نه تنها از نظر فیزیکی، بلکه از نظر روانی و عاطفی نیز تجربه ای متفاوت را برای زندانیان رقم می زنند. محرومیت از ارتباط با دنیای بیرون، حبس در سلول های انفرادی برای مدت های طولانی، و فضای مبهم بازجویی ها، از جمله ویژگی هایی است که این بخش ها را از سایر بندهای اوین متمایز می کند.

چالش ها و حوادث: اوین در کانون توجه

زندان اوین در طول سالیان متمادی، نه تنها به دلیل حضور زندانیان خاص، بلکه به خاطر رویدادها و حوادثی که در آن رخ داده، همواره در کانون توجه رسانه ها و سازمان های حقوق بشری قرار داشته است. این حوادث، ابعاد دیگری از پیچیدگی و حساسیت شرایط این زندان را نمایان می سازند.

نقض حقوق بشر: گزارش های شکنجه و بدرفتاری

گزارش های متعدد سازمان های بین المللی و فعالان حقوق بشر ایرانی، حکایت از نقض فاحش حقوق بشر در زندان اوین دارد. این گزارش ها شامل مواردی مانند شکنجه فیزیکی و روانی، بدرفتاری با زندانیان، عدم دسترسی به درمان پزشکی مناسب و حبس انفرادی طولانی مدت است. نمونه هایی مانند بی توجهی عامدانه به وضعیت پزشکی زندانیان زن سیاسی، نشان دهنده ابعاد گسترده تر این بدرفتاری هاست که می تواند منجر به آسیب های جدی و حتی مرگ شود. این مسائل، اعتراضات و تحریم های بین المللی بسیاری را علیه زندان اوین و مسئولین آن به همراه داشته است.

آتش سوزی مهر ۱۴۰۱: حادثه ای در بحبوحه اعتراضات

یکی از مهم ترین حوادث اخیر در زندان اوین، آتش سوزی گسترده در شب ۲۳ مهر ۱۴۰۱ بود که در اوج اعتراضات سراسری پس از درگذشت مهسا امینی روی داد. این حادثه که با درگیری بین زندانیان آغاز شد، به آتش سوزی در کارگاه خیاطی و بخش هایی از زندان منجر گشت. گزارش های رسمی قوه قضائیه از کشته شدن ۸ نفر و زخمی شدن ده ها زندانی حکایت داشت. روایت های ضد و نقیض از سوی مقامات و شاهدان عینی، ابهامات زیادی را درباره علت و جزئیات این حادثه برجای گذاشت و به سوژه اصلی رسانه های داخلی و بین المللی تبدیل شد. این حادثه، بار دیگر نگاه ها را به شرایط نگهداری و امنیت در زندان اوین جلب کرد.

اعتصابات و اعتراضات: واکنش زندانیان به شرایط موجود

تاریخ اوین مملو از اعتصابات غذا و اعتراضات داخلی زندانیان است. این اقدامات، که گاهی به صورت فردی و گاهی به شکل دسته جمعی انجام می شود، واکنشی به شرایط نامساعد نگهداری، عدم رعایت حقوق زندانیان یا پیگیری پرونده های قضایی آن هاست. اعتصاب غذای گسترده در اسفند ۱۳۹۹ که زندانیانی از اوین و دیگر زندان ها در آن شرکت کردند، نمونه ای از این اعتراضات سازمان یافته است. این اعتصابات، فارغ از نتایج مستقیمشان، همواره بازتاب دهنده وجود مشکلات عمیق تر در سیستم زندانبانی بوده اند.

تحریم های بین المللی و افشاگری ها

به دلیل موارد متعدد نقض حقوق بشر، زندان اوین و برخی مسئولین آن از سوی نهادهای بین المللی مورد تحریم قرار گرفته اند. وزارت خزانه داری ایالات متحده و اتحادیه اروپا، بارها این زندان را به دلیل رفتارهای غیرانسانی و شکنجه زندانیان تحریم کرده اند. علاوه بر این، در مرداد ۱۴۰۰، گروه هکری موسوم به «عدالت علی» با هک دوربین های مداربسته اوین، تصاویر تکان دهنده ای از بدرفتاری با زندانیان، خشونت ماموران و شرایط وخیم داخل زندان را منتشر کرد. این افشاگری ها، واکنش گسترده ای در پی داشت و حتی رئیس وقت سازمان زندان ها را وادار به پذیرش مسئولیت و عذرخواهی کرد، هرچند که سازمان عفو بین الملل این عذرخواهی ها را ناکافی دانست و خواستار بازرسی مستقل از زندان های ایران شد.

انتشار تصاویر هک شده از دوربین های اوین، بار دیگر به روشنی نشان داد که گزارش های حقوق بشری درباره بدرفتاری ها و شکنجه زندانیان، تنها ادعا نیستند، بلکه ریشه های واقعی در دل این مجموعه دارند.

این حوادث و افشاگری ها، نقش اوین را به عنوان یک نماد در مناقشات حقوق بشری ایران پررنگ تر کرده و این زندان را همواره در مرکز توجهات بین المللی نگاه داشته است.

نتیجه گیری

پرسش «چه کسانی در زندان اوین هستند» با پاسخ های چندوجهی و پیچیده ای همراه است. این زندان، با شهرت جهانی خود به عنوان مهم ترین محل نگهداری زندانیان سیاسی و امنیتی، در واقعیت میزبان طیف وسیعی از افراد است؛ از فعالان حقوق بشر و روزنامه نگاران گرفته تا شهروندان دوتابعیتی، پیروان اقلیت های مذهبی، و حتی مجرمان مالی و سارقان. ساختار بندهای مختلف، تحت نظارت قوه قضائیه یا نهادهای اطلاعاتی، شرایط متفاوتی را برای هر گروه از زندانیان رقم می زند و ماهیت اوین را بیش از پیش پیچیده می کند.

حوادثی مانند آتش سوزی و افشاگری ها، تنها گوشه هایی از چالش ها و واقعیت های جاری در این زندان را آشکار ساخته اند. اوین، فراتر از یک مکان فیزیکی، نمادی از پویایی های سیاسی و اجتماعی ایران و همچنین محلی است که همواره نیاز به شفافیت بیشتر، بهبود شرایط نگهداری و رعایت کامل حقوق زندانیان در آن احساس می شود. این زندان، به دلیل ماهیت پیچیده و نقش پررنگش در تاریخ معاصر ایران، همچنان کانون توجه داخلی و بین المللی باقی خواهد ماند.