مستندات ابرازی یعنی چه؟

مستندات ابرازی به اسناد، مدارک و دلایلی گفته می شود که یکی از طرفین دعوا (خواهان یا خوانده) برای اثبات ادعای خود یا دفاع از آن، به دادگاه ارائه می دهد. این اسناد نقش حیاتی در مسیر پرونده های حقوقی ایفا می کنند و می توانند سرنوشت یک دعوا را به کلی دگرگون سازند.

در هر سیستم حقوقی، شواهد و مدارک جایگاهی محوری در فرایند دادرسی دارند. آن ها سنگ بنای ادعاها و دفاعیات هستند و به قاضی کمک می کنند تا حقیقت را کشف و عدالت را برقرار سازد. در نظام حقوقی ایران نیز، اسناد و مدارک ابرازی، نقش تعیین کننده ای در شکل گیری سرنوشت پرونده ها ایفا می کنند. شناخت دقیق مفهوم «مستندات ابرازی»، انواع آن و مهم تر از همه، روش های قانونی دفاع در برابر آن ها، برای هر فردی که به نوعی درگیر یک پرونده قضایی است، حیاتی محسوب می شود. این شناخت، نه تنها به افراد عادی کمک می کند تا با آگاهی بیشتری از حقوق خود دفاع کنند، بلکه برای دانشجویان و متخصصان حقوقی نیز، ابزاری ارزشمند برای تعمیق دانش و به کارگیری استراتژی های موثر در دادگاه خواهد بود. در این مقاله، عمیقاً به بررسی این مفاهیم خواهیم پرداخت و مکانیزم های قانونی برای مقابله با اصالت اسناد، از جمله انکار، تردید و ادعای جعل را به طور جامع تشریح خواهیم کرد.

۱. مستندات ابرازی؛ تعریفی بنیادین و جامع

زمانی که پای یک دعوای حقوقی به میان می آید، هر یک از طرفین برای آنکه ادعای خود را به اثبات برساند یا از خود دفاع کند، مجبور به ارائه شواهدی است. این شواهد، که در ادبیات حقوقی به آن ها «ابراز» یا «ارائه» سند گفته می شود، همان مستندات ابرازی هستند. در واقع، ابراز سند به معنای آشکار کردن و ارائه دلایلی است که پشتوانه قانونی ادعای شماست.

تعریف حقوقی مستندات ابرازی

مستندات ابرازی شامل هرگونه سند، مدرک، یا دلیل دیگری است که یکی از طرفین دعوا در فرآیند دادرسی، به منظور اثبات حقیقت ادعای خود یا رد ادعای طرف مقابل، به دادگاه تقدیم می کند. این اسناد می توانند طیف وسیعی از مدارک را در بر بگیرند، از قراردادهای کتبی و چک و سفته گرفته تا نامه های اداری و رسیدهای عادی.

هدف از ابراز مستندات

هدف اصلی از ابراز مستندات، قانع کردن قاضی و فراهم آوردن شواهد عینی برای ادعاها است. فرض کنید شخصی ادعا می کند که ملکی را خریداری کرده است؛ برای اثبات این ادعا، او ناگزیر است سند مالکیت یا قرارداد خرید و فروش را به دادگاه ابراز کند. بدون این اسناد، ادعای او صرفاً یک کلام بی دلیل تلقی شده و شانس موفقیت بسیار کمی خواهد داشت. این اسناد، نقش اثبات کننده مالکیت، تعهد، بدهی، یا هر گونه رابطه حقوقی دیگر را ایفا می کنند.

انواع مستندات ابرازی

مستندات ابرازی در حقوق ایران عمدتاً به دو دسته اصلی تقسیم می شوند که هر یک ویژگی ها و اعتبار حقوقی خاص خود را دارند:

1. سند رسمی: این اسناد، همان طور که از نامشان پیداست، در نزد مأمورین رسمی و در حدود صلاحیت آن ها و طبق قوانین، تنظیم می شوند (ماده ۱۲۸۷ قانون مدنی). نمونه های بارز سند رسمی شامل سند مالکیت خودرو یا ملک، سند ازدواج و طلاق، و اسناد تنظیمی در دفاتر اسناد رسمی هستند. اعتبار اسناد رسمی بسیار بالاست و اصولاً نمی توان به سادگی اصالت آن ها را زیر سوال برد؛ مگر با ادعای جعل.
2. سند عادی: به هر سندی که ویژگی های سند رسمی را نداشته باشد، سند عادی گفته می شود. قولنامه ها، رسیدهای دست نویس، قراردادهای خصوصی بین اشخاص، و برگه های پرداخت وام، همگی نمونه هایی از اسناد عادی هستند. اعتبار اسناد عادی نیز در دادگاه مورد پذیرش است، اما برخلاف اسناد رسمی، در برابر آن ها می توان ادعای انکار یا تردید را مطرح کرد.

سایر دلایل اثبات دعوا نیز وجود دارند که گرچه سند به معنای کتبی نیستند، اما می توانند در کنار اسناد، به کمک طرفین دعوا بیایند. این دلایل شامل اقرار، شهادت، سوگند و امارات قضایی (قرائن و نشانه هایی که دادگاه از آن ها به حقیقت پی می برد) هستند. با این حال، اسناد به دلیل ماهیت کتبی و مستندشان، غالباً از قدرت اثباتی بیشتری برخوردارند.

۲. جایگاه و اعتبار مستندات ابرازی در دادگاه

پس از ابراز یک سند در دادگاه، این پرسش مطرح می شود که میزان تاثیر این سند در اقناع قاضی و روند دادرسی چقدر است؟ قانون گذار برای انواع اسناد، اعتبار متفاوتی قائل شده است که آگاهی از آن برای هر یک از اصحاب دعوا ضروری است.

قدرت اثباتی اسناد

اسناد یکی از مهم ترین ادله اثبات دعوا هستند که قانون گذار به طور صریح به آن ها اشاره کرده است (ماده ۱۲۵۸ قانون مدنی). قدرت اثباتی اسناد به حدی است که در بسیاری از موارد، قاضی مکلف به تبعیت از مفاد آن هاست، مگر آنکه اصالت یا اعتبار آن ها به طرق قانونی مورد خدشه قرار گیرد. به عبارت دیگر، سند می تواند برای دادگاه ایجاد قطعیت کند.

تفاوت اعتبار اسناد رسمی و عادی

در نظام حقوقی ایران، میان اسناد رسمی و عادی، تفاوت معناداری از نظر قدرت اثباتی و دشواریِ تعرض به آن ها وجود دارد:

• اسناد رسمی: از اعتبار بسیار بالایی برخوردارند. اصالت آن ها فرض شده و برای زیر سوال بردن آن ها، باید ادعای جعل مطرح شود که اثبات آن بسیار دشوار است و بار اثبات آن نیز بر عهده مدعی جعل است. این اسناد، نوعی اطمینان و قطعیت حقوقی ایجاد می کنند.
• اسناد عادی: اگرچه معتبر هستند و می توانند دلیل محکمه پسند باشند، اما نسبت به اسناد رسمی، آسیب پذیرترند. در مقابل اسناد عادی، می توان علاوه بر ادعای جعل، ادعای انکار یا تردید را نیز مطرح کرد که در ادامه به تفصیل توضیح داده خواهد شد. در این موارد، بار اثبات اصالت سند بر عهده ارائه دهنده آن است.

نقش سند در پرونده

یک سند می تواند مسیر یک دعوا را به کلی تغییر دهد. فرض کنید دعوایی بر سر طلب مطرح شده است؛ اگر خواهان یک چک یا سفته معتبر (سند عادی) یا یک اقرارنامه رسمی ابراز کند، کفه ترازو به شدت به نفع او سنگینی می کند. در مقابل، خوانده نیز با ارائه رسید پرداخت یا سند تسویه حساب، می تواند ادعای خواهان را رد کند. این مثال ها به خوبی نشان می دهند که چگونه اسناد، به عنوان شواهد مادی و غیرقابل انکار (در صورت اثبات اصالت)، توانایی تعیین تکلیف پرونده ها را دارند.

۳. روش های دفاع در برابر مستندات ابرازی

وقتی سندی علیه شما در دادگاه ابراز می شود، ممکن است احساس کنید در موقعیت دشواری قرار گرفته اید. اما نظام حقوقی، راه های متعددی برای دفاع در برابر این اسناد پیش بینی کرده است. این روش های دفاعی به دو دسته کلی ماهوی و شکلی تقسیم می شوند.

دفاع ماهوی

دفاع ماهوی زمانی صورت می گیرد که شما اصالت سند را می پذیرید، اما به محتوا یا آثار حقوقی آن اعتراض دارید. به عبارت دیگر، شما انکار نمی کنید که سند توسط شما یا منتسب الیه تنظیم شده، اما استدلال می کنید که مفاد آن به دلایلی نباید علیه شما اعمال شود. مثال هایی از دفاع ماهوی عبارتند از:

• ادعای بطلان قرارداد: ممکن است سندی را امضا کرده باشید، اما معتقد باشید که قرارداد مندرج در آن به دلیل عدم رعایت شرایط اساسی صحت معامله (مانند عدم اهلیت، عدم قصد یا رضا) باطل است.
• ادعای فسخ معامله: سند معتبر است، اما شما حق فسخ معامله را داشته اید و از آن استفاده کرده اید.
• انجام تعهد: شما تعهدات مندرج در سند را انجام داده اید و اکنون سند دیگر قابلیت اجرایی ندارد.
• عدم انطباق مفاد سند با واقعیت: محتوای سند به درستی وقایع را منعکس نمی کند، حتی اگر اصالت امضا و متن آن مورد قبول باشد.

در این نوع دفاع، شما به دنبال اثبات بی اعتباری خود سند نیستید، بلکه سعی دارید نشان دهید که چرا مفاد آن نباید به ضرر شما اجرا شود.

دفاع شکلی (تعرض به اصالت سند)

دفاع شکلی، بر خلاف دفاع ماهوی، مستقیماً به اصالت سند حمله می کند. در این روش، شما مدعی هستید که سندی که علیه شما ابراز شده، اساساً معتبر نیست یا دست کم اصالت آن محل تردید است. این نوع دفاع خود به سه طریق اصلی انجام می شود:

1. انکار: زمانی که سند عادی به شما نسبت داده شده و شما صراحتاً اعلام می کنید که خط، امضا، مهر یا اثر انگشت آن متعلق به شما نیست.
2. تردید: زمانی که سند عادی به شخص ثالثی (غیر از شما) نسبت داده شده و شما در اصالت خط، امضا، مهر یا اثر انگشت منتسب به آن شخص ثالث، تردید می کنید.
3. ادعای جعل: زمانی که شما معتقدید سندی (اعم از رسمی یا عادی) دستکاری شده، تحریف شده یا از اساس ساخته شده است.

این سه روش، ابزارهای قدرتمندی برای مقابله با اسناد ابرازی هستند که به شما امکان می دهند اصالت سند را زیر سوال ببرید و بار اثبات را به دوش ارائه دهنده سند (در انکار و تردید) یا به دوش مدعی جعل (در ادعای جعل) بیندازید.

۴. اظهار انکار نسبت به سند ابرازی (ماده ۲۱۶ ق.آ.د.م)

در مواجهه با یک سند عادی که علیه شما ابراز شده است، یکی از قوی ترین ابزارهای دفاعی، اظهار انکار است. این حق در ماده ۲۱۶ قانون آیین دادرسی مدنی مورد تصریح قرار گرفته است.

مفهوم و تعریف حقوقی انکار

انکار به معنای اعلام صریح و قاطع عدم تعلق خط، مهر، امضا یا اثر انگشت یک سند عادی به خود شخص انکارکننده است. فرض کنید رسید پرداخت وامی علیه شما در دادگاه ابراز شده که در ذیل آن، امضایی منتسب به شما وجود دارد. اگر شما این امضا را متعلق به خود ندانید، حق دارید آن را انکار کنید. این انکار به این معنی است که شما با قاطعیت اعلام می کنید که هرگز چنین سندی را امضا نکرده اید و به هیچ وجه خط، مهر یا اثر انگشت شما بر روی آن سند وجود ندارد.

شرایط و موارد کاربرد

مهم است بدانیم که اظهار انکار دارای شرایط خاصی است و نمی توان آن را در هر موردی به کار برد:

• فقط نسبت به اسناد عادی: مهم ترین شرط این است که سند مورد نظر حتماً باید یک سند عادی باشد. در مورد اسناد رسمی، نمی توان ادعای انکار یا تردید را مطرح کرد؛ زیرا فرض بر اصالت اسناد رسمی است و تنها راه زیر سوال بردن آن ها، ادعای جعل است.
• منتسب به خود طرف دعوا: سند باید منتسب به خود شما (طرف دعوا) باشد. یعنی اگر سندی علیه شما ابراز شده و خط، امضا یا مهر آن به شخص دیگری غیر از شما نسبت داده شده، نمی توانید آن را انکار کنید؛ بلکه باید «تردید» نمایید که در بخش بعدی به آن خواهیم پرداخت.

نمونه عملی

تصور کنید در یک پرونده مطالبه وجه، خواهان یک قرارداد عادی خرید و فروش را ابراز کرده است که بر اساس آن، شما متعهد به پرداخت مبلغی هستید. در صورتی که امضای ذیل این قرارداد را متعلق به خود ندانید، می توانید در دادگاه صراحتاً اعلام کنید: این امضا، امضای من نیست و این سند را انکار می کنم. با این اظهار انکار، بار اثبات اصالت سند به دوش خواهان (ارائه کننده سند) خواهد افتاد و او باید با ارائه دلایل کافی، اصالت امضای شما را اثبات کند. این عمل شما، یک دفاع قوی است که می تواند مسیر پرونده را به نفع شما تغییر دهد.

۵. اظهار تردید نسبت به سند ابرازی (ماده ۲۱۷ ق.آ.د.م)

گاهی اوقات سندی علیه شما ابراز می شود، اما اصالت آن به شخص دیگری غیر از شما نسبت داده شده است. در چنین مواردی، ابزار دفاعی که قانون گذار پیش بینی کرده، اظهار تردید است که در ماده ۲۱۷ قانون آیین دادرسی مدنی بیان شده است.

مفهوم و تعریف حقوقی تردید

تردید به معنای اعلام عدم یقین یا عدم علم به تعلق خط، مهر، امضا یا اثر انگشت یک سند عادی به شخص ثالث منتسب الیه است. تفاوت اصلی تردید با انکار در همین نکته است: در تردید، شما نمی دانید که آیا سند واقعاً متعلق به شخص دیگری است که به او نسبت داده شده یا خیر، و به دلیل همین عدم آگاهی، در اصالت آن شک می کنید. از آنجایی که شما نمی توانید با اطمینان کامل نسبت به امضای شخص دیگری (مثلاً پدربزرگتان) اظهار نظر کنید، صرفاً اعلام «تردید» کفایت می کند.

شرایط و موارد کاربرد

مانند انکار، اظهار تردید نیز شرایط خاصی دارد:

• فقط نسبت به اسناد عادی: تردید نیز تنها در مورد اسناد عادی کاربرد دارد و نمی توان نسبت به اسناد رسمی اظهار تردید کرد.
• منتسب به شخص ثالث: سند باید منتسب به شخص ثالثی غیر از طرفین دعوا باشد. این شخص ثالث می تواند متوفی (مورث)، شریک سابق، یا هر فرد دیگری باشد که نه خواهان است و نه خوانده، اما سند به او منتسب شده و اکنون در پرونده علیه یکی از طرفین استفاده می شود.

نمونه عملی

فرض کنید شما وارث متوفی (مورث) هستید و خواهان دعوایی را علیه شما مطرح کرده و به یک سند عادی استناد نموده است که در آن، امضای منتسب به مورث شما وجود دارد. از آنجایی که شما نمی توانید با اطمینان کامل بگویید که آن امضا قطعاً متعلق به مورث شما هست یا خیر (مگر اینکه از نزدیک شاهد امضای آن سند بوده باشید)، در اینجا «انکار» کاربرد ندارد. شما می توانید در دادگاه اعلام کنید: نسبت به اصالت امضای منتسب به مورث در این سند عادی، تردید دارم. با این اظهار تردید، همانند انکار، بار اثبات اصالت سند به دوش ارائه دهنده سند خواهد افتاد. این راهکار به وراث یا نمایندگان قانونی اشخاص این امکان را می دهد تا بدون نیاز به اثبات عدم اصالت سند، دادگاه را ملزم به بررسی کند.

۶. تفاوت های کلیدی انکار و تردید (در یک نگاه مقایسه ای)

انکار و تردید، هر دو ابزارهای دفاعی در برابر اصالت اسناد عادی هستند، اما تفاوت های ظریفی دارند که شناخت آن ها بسیار مهم است. جدول زیر این تفاوت ها را به خوبی نشان می دهد:

ویژگی	انکار	تردید
شخص منتسب الیه	خود شخص طرف دعوا	شخص ثالث (غیر از طرفین دعوا)
میزان علم و یقین	یقین به عدم تعلق سند به خود	عدم یقین یا عدم علم به تعلق سند به شخص ثالث
بار اثبات اصالت	بر عهده ارائه کننده سند	بر عهده ارائه کننده سند
نوع سند	فقط سند عادی	فقط سند عادی

همان طور که مشاهده می شود، مهم ترین تفاوت در «شخص منتسب الیه» و «میزان علم و یقین» است. در انکار، شما با قطعیت می دانید که سند متعلق به شما نیست، در حالی که در تردید، شما فقط در اصالت آن شک دارید و علمی به تعلق یا عدم تعلق آن به شخص ثالث ندارید. با این حال، نتیجه حقوقی هر دو یکسان است: بار اثبات اصالت سند بر دوش کسی می افتد که سند را به دادگاه ابراز کرده است.

۷. ادعای جعل نسبت به سند ابرازی (ماده ۲۱۹ ق.آ.د.م)

یکی دیگر از روش های قدرتمند و البته جدی تر برای مقابله با اصالت یک سند، چه رسمی و چه عادی، «ادعای جعل» است. این حق در ماده ۲۱۹ قانون آیین دادرسی مدنی بیان شده و تفاوت های اساسی با انکار و تردید دارد.

مفهوم و تعریف حقوقی جعل

جعل به معنای ایجاد تغییر، تحریف، ساخت یا دستکاری در یک سند، با قصد فریب و به ضرر دیگری است. این عمل می تواند شامل اضافه کردن مطالبی به یک سند، پاک کردن قسمت هایی از آن، تغییر تاریخ، تغییر ارقام، ساختن یک سند از اساس با امضای جعلی، یا حتی سوءاستفاده از امضای واقعی در متنی دیگر باشد. هدف جاعل، اغلب استفاده از سند جعلی برای رسیدن به منافع نامشروع یا تضییع حقوق دیگران است.

تفاوت اساسی با انکار و تردید

تفاوت های جعل با انکار و تردید بسیار عمیق و مهم هستند:

• گستره شمول: انکار و تردید فقط نسبت به اسناد عادی قابل طرح هستند، اما ادعای جعل هم نسبت به اسناد رسمی و هم اسناد عادی قابل پذیرش است. این یکی از مهم ترین ویژگی های جعل است که آن را از دو دفاع دیگر متمایز می کند.
• بار اثبات: در انکار و تردید، بار اثبات اصالت سند بر عهده ارائه کننده سند است. اما در ادعای جعل، بار اثبات جعلی بودن سند بر عهده مدعی جعل است. این یعنی شما باید شواهد و مدارکی ارائه دهید که اثبات کند سند دستکاری شده یا از اساس جعلی است.
• هدف: در جعل، هدف اثبات این است که سند از اساس غیرواقعی است یا در بخش مهمی از آن دستکاری صورت گرفته است.
• جنبه کیفری: جعل یک جرم است و علاوه بر جنبه حقوقی (بی اعتبار کردن سند در دعوا)، دارای جنبه کیفری نیز هست. یعنی اگر جعلیت سند اثبات شود، جاعل می تواند تحت پیگرد قانونی قرار گرفته و مجازات شود. انکار و تردید فاقد جنبه کیفری هستند.

انواع جعل

جعل معمولاً به دو دسته اصلی تقسیم می شود:

• جعل مادی: تغییرات فیزیکی در سند است، مانند خراشیدن، تراشیدن، اضافه کردن یا پاک کردن کلمات، و ساختن مهر یا امضای جعلی. این نوع جعل معمولاً با چشم غیرمسلح یا با کمک کارشناس قابل تشخیص است.
• جعل معنوی (محتوایی): در این نوع جعل، ظاهر سند دستکاری نشده، اما محتوای آن به گونه ای تحریف شده که خلاف واقعیت باشد. مثلاً یک سردفتر یا مأمور رسمی، در تنظیم سند، اظهارات یا اقرار طرفین را به گونه ای نادرست در سند منعکس کند که ضرری به دیگری وارد شود.

ادعای جعل، هم ابزار دفاعی است و هم می تواند یک دعوای مستقل باشد. طرح ادعای جعل در دادگاه، فرآیندی پیچیده است و اغلب به ارجاع سند به کارشناس خط شناسی و اسناد نیازمند است.

۸. مهلت قانونی طرح انکار، تردید و ادعای جعل

رعایت مهلت های قانونی برای طرح انکار، تردید و ادعای جعل، از اهمیت بالایی برخوردار است. عدم رعایت این مهلت ها می تواند به از دست رفتن حق دفاع منجر شود.

اصل کلی: اولین جلسه دادرسی

بر اساس ماده ۲۱۷ قانون آیین دادرسی مدنی، اصل بر این است که اظهار انکار یا تردید نسبت به سند ابرازی باید در اولین جلسه دادرسی و پس از ابراز سند مطرح شود. این مهلت، یک مهلت مهم برای خوانده است تا پس از اطلاع از ابراز سند توسط خواهان، واکنش خود را اعلام کند. برای خواهان نیز اگر خوانده سندی ابراز کند، مهلت همین اولین جلسه است. منظور از اولین جلسه دادرسی اولین نوبتی است که برای دفاع و پاسخ به طرف مقابل داده می شود و در آن جلسه، امکان اظهارات حقوقی وجود دارد.

استثنائات و شرایط خاص

اگرچه اصل بر اولین جلسه دادرسی است، اما در برخی شرایط خاص، این مهلت می تواند متفاوت باشد:

• واخواهی از حکم غیابی: اگر حکمی به صورت غیابی علیه شخصی صادر شده باشد، او می تواند ضمن واخواهی (اعتراض به حکم غیابی)، نسبت به اسناد عادی ابرازی توسط طرف مقابل، اظهار انکار یا تردید کند.
• تجدیدنظرخواهی: اصولاً در مرحله تجدیدنظر نمی توان ادعای جدیدی مانند انکار یا تردید را مطرح کرد. اما اگر سند برای اولین بار در مرحله تجدیدنظر ارائه شود، مهلت طرح انکار یا تردید همان اولین جلسه رسیدگی تجدیدنظر خواهد بود.
• ابراز سند در مراحل بعدی دادرسی: اگر سند در جلسات بعدی دادرسی (پس از اولین جلسه) ارائه شود، مهلت اظهار انکار یا تردید نسبت به آن، اولین جلسه بعد از ابراز آن سند خواهد بود.

اهمیت رعایت مهلت: رعایت این مهلت ها بسیار حیاتی است. اگر طرف دعوا در مهلت مقرر اقدام به انکار، تردید یا جعل نکند، حق او برای تعرض به اصالت سند از بین می رود و سند به عنوان یک دلیل معتبر علیه او مورد استناد قرار خواهد گرفت. بنابراین، هوشیاری و اقدام به موقع در این زمینه، برای حفظ حقوق افراد ضروری است.

۹. آثار حقوقی انکار، تردید و ادعای جعل

هنگامی که یکی از روش های دفاع در برابر سند ابرازی (انکار، تردید یا جعل) مطرح می شود، دادگاه مکلف به رسیدگی به اصالت سند خواهد بود و این امر می تواند آثار حقوقی مهمی بر پرونده داشته باشد.

عدم ارائه اصل سند

یکی از مهم ترین آثار قانونی، زمانی رخ می دهد که پس از طرح انکار یا تردید، ارائه کننده سند، اصل آن را به دادگاه ارائه ندهد. در این حالت:

• سند از عداد دلایل خارج می شود. یعنی دیگر دادگاه نمی تواند آن را به عنوان مدرک اثباتی در نظر بگیرد.
• اگر ارائه کننده سند، خواهان باشد و دعوای او صرفاً بر اساس همین سند بنا شده باشد و دلیل دیگری برای اثبات ادعایش نداشته باشد، دادگاه می تواند قرار ابطال دادخواست صادر کند (ماده ۹۶ ق.آ.د.م). این اتفاق، به معنای از دست دادن کل دعوا توسط خواهان است.
• دادگاه نمی تواند در این مورد به ارائه کننده سند مهلت بدهد تا اصل سند را ارائه کند.

استرداد سند

در مقابل انکار یا تردید، ارائه کننده سند می تواند سند خود را مسترد کند. در این صورت:

• سند از عداد دلایل او خارج می شود و دادگاه به اقتضای سایر دلایل موجود در پرونده رسیدگی خواهد کرد.
• نکته مهم این است که استرداد سند به معنای بی اعتباری آن نیست. ارائه کننده ممکن است به دلایلی (مانند عدم تمایل به درگیر شدن در فرآیند اثبات اصالت) سند را مسترد کند، اما این به آن معنی نیست که سند واقعاً جعلی یا بی اعتبار است. ممکن است در پرونده ای دیگر، همین سند مجدداً ابراز شود.

رسیدگی دادگاه به اصالت سند

اگر سند مسترد نشود و دادگاه آن را مؤثر در دعوا تشخیص دهد، دادگاه مکلف به رسیدگی به اصالت سند است. این رسیدگی غالباً از طریق ارجاع به کارشناسی خط، مهر و امضا انجام می شود. کارشناس مربوطه با بررسی دقیق سند و تطبیق آن با نمونه های مسلم امضا یا خط، نظر خود را در مورد اصالت یا عدم اصالت سند به دادگاه ارائه می دهد.

مسئول پرداخت هزینه کارشناسی

مسئولیت پرداخت هزینه کارشناسی در این مرحله، بسته به نوع تعرض متفاوت است:

• در موارد انکار و تردید، پرداخت دستمزد کارشناس بر عهده ارائه کننده سند است، زیرا او باید اصالت سند خود را اثبات کند.
• در مورد ادعای جعل، پرداخت دستمزد کارشناس بر عهده مدعی جعل است، زیرا اوست که ادعای جعلی بودن سند را مطرح کرده و باید آن را اثبات کند.

نتایج اثبات اصالت یا عدم اصالت

نتیجه رسیدگی به اصالت سند، تاثیر مستقیم و قاطعی بر رای دادگاه خواهد داشت:

• اگر اصالت سند اثبات شود، سند به عنوان یک دلیل معتبر مورد پذیرش دادگاه قرار می گیرد و بر اساس مفاد آن رای صادر می شود.
• اگر عدم اصالت (جعلیت یا بی اعتباری) سند اثبات شود، سند از عداد دلایل خارج شده و دادگاه بدون در نظر گرفتن آن، به سایر ادله رسیدگی می کند.
• در صورتی که جعلیت سند اثبات شود، دادگاه علاوه بر رسیدگی به اصل دعوا، در مورد خود سند نیز تصمیم گیری می کند و می تواند حکم به معدوم کردن، ابطال، تغییر کلمات یا حذف بخشی از سند بدهد (ماده ۲۲۱ ق.آ.د.م). این دستور پس از قطعی شدن حکم دادگاه اجرا می شود.

۱۰. نکات مهم و کاربردی در مواجهه با مستندات ابرازی

برای اینکه بتوانید بهترین دفاع را در برابر مستندات ابرازی داشته باشید و از حقوق خود به نحو احسن حراست کنید، توجه به نکات کاربردی زیر ضروری است:

• لزوم صراحت و قاطعیت: هنگام اظهار انکار یا تردید، حتماً باید این موضوع را با صراحت و قاطعیت بیان کنید. عبارات مبهم یا دوپهلو ممکن است به معنای عدم تعرض تلقی شود و شما حق خود را از دست بدهید. مثلاً به جای گفتن شاید این امضا مال من نباشد، بگویید: این امضا، امضای من نیست و من آن را انکار می کنم.
• تشخیص دادگاه مبنی بر مؤثر بودن سند: دادگاه ابتدا بررسی می کند که آیا سند ابرازی، اساساً در دعوا مؤثر است یا خیر. اگر سند تأثیری در نتیجه پرونده نداشته باشد، دادگاه به ادعای انکار، تردید یا جعل ترتیب اثر نمی دهد و وقت خود را صرف رسیدگی به اصالت آن نمی کند. این تشخیص دادگاه، می تواند باعث صرفه جویی در زمان و هزینه ها شود.
• مواردی که نمی توان انکار یا تردید کرد: به یاد داشته باشید که انکار و تردید فقط نسبت به اسناد عادی امکان پذیر است. در مورد اسناد رسمی یا اسنادی که در حکم رسمی هستند (یعنی اصالت آن ها قبلاً در دادگاه یا توسط طرف مقابل تأیید شده است)، تنها راه تعرض، ادعای جعل است. این یک تفاوت اساسی است که باید همیشه مد نظر قرار گیرد.
• ضرورت مشورت با وکیل متخصص: پیچیدگی های حقوقی مربوط به اسناد و ادله اثبات دعوا، به قدری زیاد است که توصیه اکید می شود پیش از هرگونه اقدام حقوقی و اظهارنظر در دادگاه، حتماً با یک وکیل متخصص مشورت کنید. وکیل می تواند بهترین استراتژی دفاعی را متناسب با شرایط پرونده شما ارائه دهد و از اشتباهات احتمالی جلوگیری کند.
• توصیه به جمع آوری و نگهداری دقیق مدارک: همیشه بهترین دفاع، آمادگی قبلی است. از کلیه اسناد و مدارک مهم خود، فتوکپی تهیه کرده و آن ها را به نحو ایمن نگهداری کنید. این کار می تواند در مواقع ضروری، به شما در اثبات ادعاها یا دفاع از حقوق خود کمک شایانی کند. همچنین، آگاهی از اسنادی که ممکن است علیه شما ابراز شوند، آمادگی شما را افزایش می دهد.

درک این نکات نه تنها به شما کمک می کند تا در محیط دادگاه اعتماد به نفس بیشتری داشته باشید، بلکه می تواند به شما در تصمیم گیری های آگاهانه و در نهایت، به کسب نتیجه مطلوب در پرونده های حقوقی یاری رساند.

نتیجه گیری

در دنیای پیچیده دعاوی حقوقی، شناخت مفهوم مستندات ابرازی و مکانیزم های دفاعی در برابر آن ها، نه تنها یک مزیت، بلکه یک ضرورت انکارناپذیر است. این اسناد، چه رسمی باشند و چه عادی، سنگ بنای هر ادعا و دفاعی هستند و می توانند سرنوشت یک پرونده را به کلی تغییر دهند.

این مقاله تلاش کرد تا تعریفی جامع از مستندات ابرازی ارائه داده و ضمن تشریح انواع آن، راهکارهای قانونی برای مقابله با اصالت اسناد، شامل انکار، تردید و ادعای جعل را به تفصیل مورد بررسی قرار دهد. از تفاوت های کلیدی میان این سه روش دفاعی، تا مهلت های قانونی و آثار حقوقی هر یک، همه و همه برای آگاهی بخشی به مخاطبان مختلف، از عموم مردم گرفته تا دانشجویان و وکلای دادگستری، تدوین شد.

دانش و درک صحیح از این مفاهیم، به شما امکان می دهد تا با هوشیاری کامل در مواجهه با اسناد ابرازی عمل کنید، حقوق خود را حفظ کرده و از تضییع آن جلوگیری نمایید. همواره به یاد داشته باشید که زمان بندی دقیق در طرح دفاعیات و مشاوره با یک وکیل متخصص، نقش حیاتی در موفقیت پرونده های حقوقی ایفا می کند. بنابراین، در هر گام از فرآیند دادرسی، آگاهی و اقدام به موقع، کلید دستیابی به عدالت خواهد بود.