دو قطبی نامزدهای ریاست جمهوری در مناظرات تلویزیونی جان می گیرد/ از دوگانه موسوی- احمدی نژاد تا ردصلاحیت هاشمی رفسنجانی مخاطب را پای رسانه کشاند

حسین قره: مناظرات تلویزیونی انتخابات ریاست جمهوری در تمام کشورهایی که انتخاباتی ازاین دست دارند یکی از جذاب ترین و گاه پربیننده ترین برنامه های تلویزیونی است. یکی از شاخص ترین آن ها مناظرات روسای جمهور ایالات متحده امریکا است. شاید جنجالی ترین مناظره اخیر بین دونالد ترامپ و هیلاری کلینتون بود. در ایران نیز یکی از جذاب ترین بخش های انتخابات در دو دهه گذشته مناظرات زنده تلویزیونی بوده است که اجرای آن با صداوسیما به عنوان نهاد رسانه ای حاکمیتی و ملی است.

اهمیت مناظرات ریاست جمهوری در ایران تا جایی است که – به دلیل عدم وجود احزاب – عده ای از رای دهندگان منتظر می مانند و بعد از مناظرات تصمیم خود را می گیرند.

به غیراز نامزدها مجری مناظرات هم همیشه یکی از ارکان اجرا و برگزاری بوده است. مجریانی که از بدنه صداوسیما انتخاب می شوند و برای برقراری عدالت در حق هر یک از نامزدها نقشی جدی دارند. اینکه مجری تمایل به فرد و جریان خاصی نداشته و بتواند بی طرفانه یک مناظره را به پایان ببرد از اهمیت بالایی برخوردار است.

مناظره احمدی نژاد و میرحسین موسوی 50 میلیون مخاطب داخلی داشت

پیش از انتخابات 88 فیلم های تبلیغاتی نامزدها از تلویزیون پخش می شد و نمایندگان نامزدها با هم مناظره می کردند؛ اولین و پرحاشیه ترین مناظرات انتخاباتی بین 4 نامزد ریاست جمهوری (مهدی کروبی، محسن رضایی، محمود احمدی نژاد و میرحسین موسوی) در خرداد 88 رخ داد، طوری که برای انتخابات سال 92 مسیله اصلی این بود آیا مناظرات تلویزیونی با همان کیفیت یعنی برنامه زنده و مناظره دونفره پخش خواهد شد. این به یکی از اصلی ترین مسایل و چالش های پیش روی رسانه تبدیل شد چرا که مناظره تلویزیونی بین میرحسین موسوی و محمود احمدی نژاد بر اساس اعلام رسمی 50 میلیون بیننده داخلی و 150 میلیون مخاطب خارجی داشت. آن مناظرات سطوحی از سیاست ایران را دچار دگرگونی عمیق کرد.

رضا پورحسین که سه دوره دو یا سه ساله مدیر شبکه چهار سیما بود و تا قبل از 88 توانست پای بسیاری از هنرمندان را به تلویزیون و شبکه چهار باز کند، در مناظرات سال 88 مجری اصلی بود.

او در خصوص شرایط سخت آن مناظرات در خرداد 1400 به باشگاه خبرنگاران جوان گفت: وقتی عزت الله ضرغامی رییس آن روزهای رسانه ملی با من صحبت کرد پیش بینی می کردم که شرایط سختی را پیشرو دارم، اما تا این قدر را نه؛ شرایطی که به دلیل دوقطبی شدن جامعه اتفاق افتاده بود، این گفت وگوها را سخت تر می کرد، واقعاً فضای مناظرات سخت و بسیار حساس بود.

انتخابات سال 1392 فرصتی برای پر کردن یک فاصله

پس از انتخابات 1388 و عمیق تر شدن شکاف های اجتماعی، یکی از اتفاقاتی که می توانست جانی تازه به تحولات سیاسی کشور بدهد، انتخابات 1392 ریاست جمهوری بود.

خبرگزاری اورزو در آن روزها و در اردیبهشت سال 92 نوشت: برگزاری مناظره های انتخاباتی در انتخابات سال 88 حواشی فراوانی داشت و نظرات مثبت و منفی گوناگونی درباره نحوه برگزاری و اجرای آنها طرح شد. بحث اجرا نیز یکی از مسایل مورد نقد بود و رضا پورحسین مجری این برنامه ها از سویی به عنوان مجری متین و آرام معرفی شد و از سوی دیگر به دلیل خنثی بودن اجرا مورد نقد جدی قرار گرفت به ویژه که وی قدرت کنترل اتهام های شدید برخی نامزدها علیه دیگران را نداشت.

درباره انتخابات یازدهم ریاست جمهوری نیز از چند ماه پیش این بحث شکل گرفت که آیا تلویزیون تجربه برگزاری مناظره ها را دوباره تکرار می کند یا خیر؛ موضوعی که بارها در گفتگو با سید عزت الله ضرغامی از سوی خبرنگاران مورد سوال قرار گرفت و هر بار اعلام خبر قطعی در این زمینه به زمان تصمیم گیری نهایی وزارت کشور موکول شد.

اورزو در پایان این گزارش نوشت: انتخابات سال 88 جدا از موضوعات حساس ملی، مقطع سرنوشت سازی برای رسانه ملی نیز بود؛ چراکه این رسانه برخی از مخاطبان خود را از دست داد؛ اما مقطع زمانی که پیشروی مان قرار دارد فرصتی است تا صداوسیما با بهترین تصمیم گیری اعتماد مخاطبان ازدست رفته خود را دوباره جلب کند.

حاشیه ها و تقویت مناظرات، از رد صلاحیت مرحوم اکبر هاشمی تا…

انتخابات ریاست جمهوری 92 با یک مشکل روبرو بود و آن اینکه بخش قابل توجهی از طبقه متوسط از حوادث انتخابات 88 ناراضی بودند؛ اما رد صلاحیت مرحوم اکبر هاشمی رفسنجانی و ورود نماینده او حسن روحانی نگاه ها را متوجه مناظرات کرد. مناظراتی که ساختار و چینش و مجری آن متفاوت بود. این بار هر هشت نامزد، حسن روحانی، اکبر ولایتی، محمد غرضی، محمدرضا عارف، محسن رضایی، سعید جلیلی، محمدباقر قالیباف و غلامعلی حداد عادل (که در آخرین روزها از نامزدی انصراف داد) در کنار هم نشسته و مجری مناظره مرتضی حیدری پرسشی خاص را از نامزدی خاص می پرسید، نامزد سه دقیقه زمان داشت به پرسش پاسخ دهد و سایر نامزدها هم 90 ثانیه فرصت داشتند تا درباره همان موضوع اظهارنظر کنند. شیوه ای پیچیده و کنترل کننده برای نامزدها، اقدامی که ایده اصلی آن نظارت بر رفتار افرادی بود که قرار بود عالی ترین مقام اجرایی کشور را از آن خود کنند، به عبارتی تلویزیون می خواست حدودی برای کسانی که شایستگی رییس جمهور شدن را دارند، تعیین کند.

این اقدام تلویزیون و برنامه ریزی اجرای مناظره صدای اعتراض نامزدها را درآورد. در پایان مناظره اول سه نفر از نامزدها عارف، رضایی و روحانی از نحوه اجرای مناظره نامزدها انتقاد کردند.

واحد مرکزی خبر در گزارشی این طور روایت کرد؛ آقایان عارف و رضایی تغییر در برگزاری دو نوبت بعدی مناظره ها را خواستار شدند و از رسانه ملی خواستند در برگزاری مناظره ها تجدیدنظر جدی کند.

آقای محسن رضایی با انتقاد از روش مناظره گفت: حاضرم با کارشناسان و نمایندگان نامزدها در موضوعات اقتصادی مناظره کنم.

آقای عارف در ادامه گفت: راهش این بود که نمایندگان نامزدها را می خواستید و با آنها درباره سبک اجرای مناظره مشورت می کردید.

وی با بیان این که مردم باید در نهایت با مشاهده مناظره درباره نامزدها قضاوت کنند؛ اضافه کرد: مردم این روش مناظره را توهین آمیز می دانند.

مرتضی حیدری (مجری برنامه) درباره سبک برگزاری مناظره گفت: درباره نحوه برگزاری مناظره ها 20 سناریو با کمک کارشناسان و استادان دانشگاه بررسی و در نهایت تصمیم گیری شده است.

آقای عارف در ادامه انتقاد خود با تاکید بر این که باید روش مناظره را از خود ما می خواستید؛ گفت: با چه مجوزی صداوسیما تعیین تکلیف و مناظره را این گونه برگزار کرده است؟

حیدری (مجری مناظره) گفت: این نحو برگزاری برنامه بر اساس مصوبه ستاد تبلیغات انتخابات کشور صورت گرفته است.

اعتراض به اجرای مناظره اول به بیرون از برنامه نیز کشیده شد و بسیاری از مردم و صاحب نظران واکنش نشان دادند، آن زمان بسیاری از شبکه های اجتماعی شرایط امروز را نداشتند و به همین خاطر مردم با ارسال پیامک نظرات خود را انتقال می دادند، یکی از نمایندگان مردم در مجلس دراین خصوص نوشت: «که اکثر مردم در جامعه، رویکرد این برنامه را به یک سوژه طنز تبدیل کرده اند و آن را در پیامک هایی به هم ارسال می کردند و مثلاً می گفتند در مرحله بعد (مناظره دوم) که بحث فرهنگ و هنر موضوع مناظره است، از کاندیداها می خواهند که نقاشی بکشند.»

در میان انتقادات گسترده و فراوان بعضی از رسانه ها ازجمله روزنامه رسالت نوشت: «هوشمندی صداوسیما در برگزاری این مناظره را هم باید ستود؛ چون ازیک طرف مردم را با مشکلات کنونی کشور در قالب سوالات جدی آشنا کرد و از طرفی پیچیده بودن مشکلات اقتصادی و نیز مهارت نامزدها در برخورد با این مسایل را به خوبی واتاب داد. آنچه جمعه مردم از قاب شیشه ای سیما ملاحظه کردند بدون شک در رای آن ها موثر است. صداوسیما میدانی را برای تصمیم عقلانی مردم بازکرده است و هر کس از میان این تصمیم گیری مردمی از صندوق ها بیرون بیاید باید مورداحترام همه باشد.»

96؛ مناظرات زنده یا ضبط شده

در سال 96 فضای اجتماعی به دلیل اقدامات دولت حسن روحانی در روابط بین الملل و حضور تاثیرگذار محمدجواد ظریف و حل مسیله هسته ای و امضای برجام، تغییر کرد. اقدامات دولت طبقه متوسط از هر دو سوی طیف را باری دیگر بر آن داشت تا به انتخابات نگاهی جدی تر کنند. سرفصل مشترک ورود به انتخابات نیز مناظرات تلویزیونی نامزدها بود.

در روزهای منتهی به مناظرات خبری فراگیر شد و آن هم عدم پخش زنده مناظرات از تلویزیون بود. خبری عجیب که باعث شوک جامعه شد چرا که جذابیت در دوره های گذشته به زنده بودن این برنامه بود. اگرچه گفته می شد که این خواست دولت روحانی بوده است؛ اما بعد مشخص شد که پیشنهادی در ستاد انتخابات ارایه شده اما مصوب نگردیده و آن مناظرات زنده پخش شد.

در این دوره شش نامزد به رقابت پرداختند، حسن روحانی، سید ابراهیم رییسی (رییس جمهور فقید)، محمدباقر قالیباف، اسحاق جهانگیر، مصطفی میرسلیم و مصطفی هاشمی طبا که در نهایت، محمدباقر قالیباف و اسحاق جهانگیری در آخرین روزها به نفع دو نامزد اصلی کناره گیری کردند.

مجری مناظرات آن انتخابات هم مرتضی حیدری بود. جمعه 8 اردیبهشت 1396 (مناظره اجتماعی)، جمعه 15 اردیبهشت 1396 (مناظره سیاسی – فرهنگی) و جمعه 22 اردیبهشت 1396 (مناظره اقتصادی) برگزار شد. اگرچه تلاش تلویزیون و مجری بر آن بود تا این مناظرات به حاشیه کشیده نشود، اما یکی از پرحاشیه ترین مناظرات تلویزیونی ریاست جمهوری بود. استفاده نامزدها از ادبیات ساخته شده در ستادها و همین طور برخورد کاملاً بداهه و افشاگری های پشت سرهم موجب شد تا مردم سطحی دیگر از منازعات را در میان گروه های سیاسی ببینند. بسیاری از ناظران معتقد بودند که تلویزیون به عنوان رسانه ملی جانب دارانه برخورد کرده و به نفع یک جریان و کاندیدای آن موج سازی کرده است، اما هرچه بود آن مناظرات چیزی بیشتر از یک پدیده تلویزیونی را ساخت. حسن روحانی با 23 میلیون و 600 هزار رای پیروز آن انتخابات شد و 57 درصد آرا را از آن خود کرد.

آخرین مناظره

سال 1400 از میان 592 داوطلب که چهره های سیاسی بسیاری در آن بودند، شورای نگهبان صلاحیت هفت نفر را برای نامزدی در انتخابات سیزدهم ریاست جمهوری تایید کرد: محسن رضایی، سید ابراهیم رییسی، سید امیرحسین قاضی زاده هاشمی، عبدالناصر همتی، محسن مهرعلیزاده، علیرضا زاکانی و سعید جلیلی. جلیلی پیش از شروع مناظرات به نفع سید ابراهیم رییسی رییس جمهور فقید انصراف داد و زاکانی بعد از مناظرات به نفع رییسی کنار کشید. مهرعلیزاده نیز به نفع همتی کناره گیری کرد. این بار خبری از مرتضی حیدری نبود؛ بلکه علی رنجبران اجرای مناظرات را برعهده داشت. اولین حضور رنجبران در این سمت با حاشیه روبرو شد.

همان ابتدای مناظره هنگام قرعه کشی برای انتخاب شماره صندلی ها همتی خطاب به علی رنجبران مجری مناظره گفت که چرا هرکدام از نامزدها را آقا صدا کردید، ولی آقای رییسی را جناب آقا؟ مجری هم در جواب گفت چشم همه را جناب آقا صدا می کنم.

مناظرات آن دوره نیز حواشی بسیاری را رقم زد؛ اما در نهایت سید ابراهیم رییسی با 18 میلیون و 200 هزار رای بر کرسی ریاست جمهور نشست.

5757