چرا کاربست های پژوهشی در جامعۀ ایران زمینه زدوده هستند؟

در یک پژوهش بررسی شد؛

با عینک نظریه های غربی؛ مسایل جامعۀ ما دیده نمی شوند، بلکه مسایلی که خاص جامعۀ غربی است و نظریه پرداز برای همان مساله اقدام به برساخت نظریه کرده است مطابق با نظریه های مدرن، دیده می شوند.

به گزارش گروه پژوهش خبرگزاری علم و فناوری اورزو، بومی سازی نظریه های جامعه شناسی از مباحث چالش زا و مهم در قلمرو رشته علوم انسانی، به ویژه جامعه شناسی است.

سیدحسین نبوی (استادیار جامعه شناسی دانشگاه خوارزمی) در مقاله ای به عنوان «بومی نبودن نظریه های غربی و مدرن نبودن تفکرات اجتماعی ایرانی و اسلامی» به این موضوع می پردازد که در میدان مطالعات جامعه شناسی کشور ما با مساله و چالشی به نام مفاهیم و نظریه هایی که برساختۀ پژوهشگران و جامعه شناسان بومی نیست مواجه ایم و این وضعیت، آنقدر عادی و طبیعی شده است که مساله بودن آن را درنمی یابیم.

* تعریف زمینه در نظریه های جامعه شناختی 

به زعم این پژوهشگر یکی از نکاتی که باعث می شود نظریه ها در پژوهش شکل حادتری به خود بگیرد آن نامشخص بودن و ابهام بر سر تعریف و مصداق زمینه است. آیا منظور از زمینه همان جامعه و فرهنگ بومی ایران است یا نظریه های جامعه شناختی غربی؟ اگر جامعە بومی زمینه محسوب می شود، نظریه های جامعه شناسی برای کاربست های پژوهشی در جامعۀ ایران زمینه زدوده هستند.

زمینه مند بودن یا زمینه زدوده بودن نظریه ها، بسته به مصداق و تعریف زمینه معنا پیدا می کند

این استاد جامعه شناسی در ادامه می نویسد؛ اگر نظریه ها و تبیین های تیوریک جامعه شناختی زمینه در نظر گرفته شوند، افکار، ایده ها و اندیشه های فلسفی و ادبی، خارج از زمینه خواهند بود؛ بنابراین زمینه مند بودن یا زمینه زدوده بودن نظریه ها، بسته به مصداق و تعریف زمینه معنا پیدا می کند. اما به نظر می رسد اگر زمینه همان جامعه و فرهنگ ایران در نظر گرفته شود بیشتر کافی به مقصود باشد و در اینجا نیز تقریباً همین تلقی، در نظر گرفته شده است.

* کاربست غیرانتقادی نظریه های جامعه شناسی غربی

این پژوهشگر توضیح می دهد که در اثر کثرت استعمال و فراوانی کاربست مفاهیم و نظریه های برآمده از جوامع غربی، پژوهشگر بومی رفته رفته دچار خطای شناختی می شود.

به نظر وی می رسد که تبیین های حاصل آمده از نظریۀ جامعه شناسان مشهور غربی مثلا دورکیم، وبر، مارکس، زیمل، پارسونز، هابرماس، فوکو، گیدنز و… تفاوت های ناشی از تاریخ، فرهنگ، طبیعت، سیاست و اقتصاد متفاوت دو نوع جامعه را لحاظ می کند و یا اساساً تفاوت دو نوع جامعه آنقدر حایز اهمیت یا تعیین کننده نیستند و در شیوه پوزیتیویستی و علمی پژوهش، تفاوت های کیفی دو نوع جامعه محلی از اعراب ندارند و ازاین رو نظریه های جامعه شناسی مدرن، مسایل گوناگون جامعۀ ایران را به طور دقیق و معتبر توضیح می دهند و جای نگرانی ندارد.

در اثر کثرت استعمال و فراوانی کاربست مفاهیم و نظریه های برآمده از جوامع غربی، پژوهشگر بومی رفته رفته دچار خطای شناختی می شود

نبوی ادامه می دهد که با عینک نظریه های غربی؛ مسایل جامعۀ ما دیده نمی شوند، بلکه مسایلی که خاص جامعۀ غربی است و نظریه پرداز برای همان مساله اقدام به برساخت نظریه کرده، مطابق با نظریه های مدرن، دیده می شوند. به نظر می رسد حجم مسایل کشف و صید نشده، بسیار بسیار فراوان تر باشند، مسایلی که خاص جامعۀ ایران هستند و نظریه های غربی، امکان دست یافتن به آنها را برای پژوهشگران بومی فراهم نمی سازند.

*تفاوت جامعه ایرانی با جوامع غربی 

نبوی در این مقاله می نویسد: نه تنها با دیدگاه هرمنوتیکی، بلکه با دیدگاه پوزیتیویستی نیز قابل اثبات است که جامعۀ ایرانی با جوامع غربی تفاوت های ژرف و بارزی دارد و جغرافیا و طبیعت متفاوت در ایران، سبب شکل گیری تاریخی متفاوت، اقوامی متفاوت، دین و فرهنگی متفاوت، توزیع قدرت و توزیع ثروتی متفاوت، احساساتی متفاوت، عقلانیتی متفاوت، فلسفه و علم و هنری متفاوت، و ازاین رو باعث کنش های فردی و جمعی متفاوتی در جامعۀ ایران شده است.

این پژوهش بیان می کند که  نظریۀ جامعه شناسی به عنوان ابزاری علمی که در جامعه ای متفاوت با ایران پدید آمده و شکل گرفته و در واقع توسط نظریه پرداز با امکانات محدود علمی به ویژه معلومات محدود درباره جامعۀ ایران برساخته شده است، توانایی کمی را دارد که این همه تفاوت های عمیق را در نظریۀ خود لحاظ کند.

به زعم این پژوهشگر لازم است که در عین قدرشناسی از قابلیت ها و توانایی های نظریه های مدرن جامعه شناختی، با نگاهی انتقادی به کاستی های آنها در ارتباط با مسایل خاص جامعۀ ایران، توجه نمود و همانند برخی جامعه شناسان که دست به بازسازی مارکسیسم یا دیگر نظریه ها زدند، به بازسازی یا برساخت نظریه با هدف کاربست برای مسایل بومی پرداخت.

*  پارادایم مسلّط در اجتماعات علمی

نبوی در ادامه این پژوهش توضیح می دهد که آن چه در جامعە علمی و پژوهشی ایران روی می دهد بیشتر از آن که دست یافتن به تبیین جدیدتری باشد، گنجاندن رویداد ها و امر واقعه ها در قالب های ازپیش طراحی شده مفاهیم و نظریه های رسمیت یافتە غربی است. غافل از آن که رویداد ها و واقعیت های جامعە ایرانی احتمالا تبیین دیگری را اقتضاء می کند و پژوهشگر و جامعه شناس به نقد و بازاندیشی مفاهیم موجود و نظریۀ موجود اقدام نمی کند.

این پژوهش به این مهم اشاره می کند که کوهن تحت عنوان پارادایم مسلّط توضیح می دهد، در اجتماعات علمی جوامع غربی هم صدق می کند؛ بنابراین، لازم می آید که پژوهشگران و جامعه شناسان و به ویژه صاحب نظران و نظریه شناسان و روشنفکران، بخشی از تلاش های فکری خود را معطوف به نقد مفاهیم و نظریه های رایج و بازآفرینی نظریه های بدیع برای تبیین های کا رآمدتر مسایل بومی نمایند.

* شکل گیری جنبش های اجتماعی

دلایل و استدلال هایی که جنبش های اجتماعی برای خود دارند، به تدریج مرام و ایدیولوژی آنها را شکل می دهد

به زعم نبوی جامعۀ ایران در طول تاریخ، از پیش از اسلام تاکنون، همواره جامعه ای دینی بوده است. شاید به دلیل ایالتی بودن سلسله های پادشاهی و سلطۀ فرهنگ ایلاتی توزیع انحصاری قدرت وجود داشته و توزیع انحصاری قدرت به نوبۀ خود، سبب شکل گیری جنبش هایی برای رفع ظلم و ستم می شده است.

این پژوهشگر می نویسد دلایل و استدلال هایی که جنبش های اجتماعی برای خود داشتند، به تدریج مرام و ایدیولوژی آنها را شکل می دهد و این مرام ها، چه درصورت موفقیت جنبش ها و چه درصورت شکست، گاهی رفته رفته مبدل به باور و عقیده دینی و معنوی می گردید.

این استاد جامعه شناسی در ادامه می نویسد؛ مطابق با همین سازوکار، در طول تاریخ فِرَق متعددی در جامعۀ ایران و به مقیاس وسیع تر در جوامع اسلامی شکل گرفته اند. جامعۀ ایران با چنین سابقۀ نیرومند در شکل دادن به انواع فرق و مذاهب، بعید است با دانش و علم جدید، چنین برخوردی نداشته باشد. غرض اینکه فرهنگ ایرانی با چنان ماهیتی، ممکن است نظریه های علمی جدید را مبدل به مذهب یا شبه مذهب کند.

نبوی بیان می کند که مارکسیسم در دوره پهلوی به طور ملموس چنین سرنوشتی پیدا کرده بود و اکنون به نظر می رسد وفاداری و تعهد به دیگر نظریه های جامعه شناختی، گرچه کمی خفیف تر، اما چنین سرنوشتی را یافته باشد. مطابق با همین رویه، به جز مواردی معدود، هیچ اقدام موثری برای نقد و بازاندیشی نظریه های غیربومی و نظریه سازی بومی عملا صورت نمی گیرد.

این پژوهشگر اینگونه جمع بندی می کند که طی دهه های اخیر معدود کسانی اقدام به برساخت یا بازسازی نظریه ها و تبیین های بومی اقدام کرده اند. در نهایت به طور کلی جامعۀ ایران، نَه به دلایل ایدیولوژیک، بلکه بنا به دلایل مطلقاً علمی به برساختن تبیین های بومی از مسایل خود احتیاج مبرم دارد.