دکان مقاله نویسی مانع اجرای توصیه های رهبری شد/ بیگانه بودن با علوم انسانی، هویت دانشجو را ضعیف کرد!

خبرگزاری علم و فناوری اورزو- نادیا عابد؛ کم توجهی به علوم انسانی موضوع داغی است که این روز ها از دانشجو تا کارشناس و مسیول و وزیر نسبت به آن منتقد هستند و با وجود اینکه این علم به عنوان رشته ای چالش محور و مسیله ساز در کشور مطرح است، اما انطور که باید و شاید نتوانسته است جایگاه واقعی خود را در جامعه پیدا کند و به مرور در حال کمرنگ شدن است. به همین مناسبت به سراغ مهدی گلشنی، عضو هییت علمی دانشگاه شریف و پژوهشگر حوزه علم و فلسفه رفتیم که مشروح این گفتگو را در ادامه می خوانید. 

اورزو: جایگاه علوم انسانی در کشور را چگونه ارزیابی می کنید؟

گلشنی: علوم انسانی خیلی مهم است، اما وقتی که علوم از غرب وارد ایران شد صنعت مورد توجه بود و به همین علت علوم انسانی آن چنان مورد توجه قرار نگرفت. در این میان همواره پزشکی و مهندسی حایز اهمیت بوده است، به صورتی که خانواده ها فرزندان خود را به ادامه تحصیل در این رشته ها تشویق می کنند.

 موضوعی که اتفاق افتاده است و بنده هم متاثر و هم خوشحال هستم، این است که وضعیت علوم انسانی در غرب تغییر کرده و جایگاه آن بسیار واضح شده است. حدود 50 تا 60 سال پیش که در آمریکا بودم اصلا علوم انسانی در آنجا رونق نداشت ولی 20_30 سال پیش عده ای از استادان دانشگاه MIT که مهم ترین دانشگاه مهندسی آمریکاست مقاله ای در روزنامه نیویوریک تایمز نوشتند که فارغ التحصیلان مهندسی کشور در جامعه هم موفق نیستند، رییس دانشگاه خیلی دانا بود و جلسه ای میان استادان علوم انسانی و علوم مهندسی برگزار کرد. حاصل جلسه این بود که دانشجویان مهندسی از این به بعد مجبور هستند 6-7 درس از علوم انسانی اخذ کنند تا امکان فارغ التحصیلی داشته باشند، یعنی با این اقدامات و نظایر آن علوم انسانی در غرب احیا شد. 

علوم انسانی و فلسفه در ایران جایگاهی ندارند

گلشنی: فلسفه به عنوان یکی از بخش های مهم علوم انسانی کاملا نزد سرآمدان علم در غرب زنده شده است، یعنی سرآمدان علم هم اکنون به حرف اینشتین رسیده اند که معتقد بود: «مشکلات فیزیک باید با همکاری فلاسفه و فیزیکدانان حل شود». هم اکنون این موضوع اتفاق افتاده است، اما در ایران نه علوم انسانی و نه فلسفه چنین شان و جایگاهی را پیدا نکرده است و دانشجو اگر بخواهد در دانشکدۀ فیریک همین دانشگاه شریف سوالی بپرسد، می گویند که این سوال فلسفی است و نباید پرسیده شود. آنها خبر ندارند که سرآمدان علم در غرب به فلسفه بازگشته اند. مهم ترین دانشگاه های آمریکا و انگلیس فیزیک و فلسفه را در کنار هم می بینند، اما در ایران اینطور نیست!

معیار های انتخاب افراد برجستۀ علمی غالباً درست نیست و پارتی سازی در این زمینه حاکم است و شایسته سالاری مطرح نیست

یکی از مهم ترین فیزیک دانان غربی می گوید: «فیزیک احتیاج به فلسفه و فلسفه احتیاج به فیزیک دارد». حتی، بخش هایی از فلسفه و فیزیک دانشگاه های مهم آمریکا و انگلیس مانند آکسفورد، کلمبیا و … با یکدیگر در حل مسایل فیزیک همکاری می کنند که باعث تغییر اساسی شده و الهیات زنده شده است و دین در نزد سرآمدان علم نه در سطح معمولی احیا شده است. آنها متوجه شده اند که به فلسفه و دین احتیاج دارند و باید نگاه کل نگر داشته باشند.

اورزو: آیا فرهنگ ایرانی نیازمند علوم انسانی است؟

شایسته سالاری مطرح نیست

گلشنی: جهان وسیع تر از آنی است که ما می بینیم؛ بنابراین باید نگرش وسیع تری داشته باشیم و بتوانیم به این سوال پاسخ دهیم که از کجا آمده ایم و به کجا می رویم؟ پیتر مداوار، برنده جایزه نوبل در پزشکی، معتقد است که این سوال را باید یا فلسفه یا دین جواب دهد. بعضی از مهم ترین علمای زیست شناسی و فیزیک، دین خود را سریعا ابراز می کنند، در صورتی که 50-60 سال گذشته اینگونه نبود و هم اکنون انجمن فلاسفه خداباور در غرب چند هزار عضو دارد و بزرگترین فیلسوفان غرب خداباور هستند که در گذشته این چنین نبود. این تحولات مهم درکشورما منعکس نشده است. نفوذ شدید غرب در محیط ایران و مکان های حساس، آزمایشگاه ها، وزارت علوم و وزارت آموزش و پرورش باعث دوری از نکات مثبت و پررنگ شدن نکات منفی شده است. پس از پیروزی انقلاب اسلامی فرهنگ ایرانی فراموش شده است، فرهنگ نیازمند علوم انسانی است. طالبان علم امروزی ما غالباً نسبت به فرهنگ ایران بیگانه هستند.

دانشجویان در آمریکا برای انسانی اولویت قایل هستند 

دانشجویان در آمریکا مهندسی را انتخاب اولشان نمی دانند و برای علوم انسانی شان قایل هستند، اما در محیط ایران به علت غفلت کامل از فرهنگ سمت علوم انسانی کمتر می آیند و همین موضوع باعث شده تا معیار های سنجش پیشرفت علم اشتباه باشد و فقط تعداد مقالات را در اولویت قرار دهند و مسیولان هم تعداد مقالات را مورد توجه قرار می دهند. دلیلش اینست که در انتصابات شایسته سالاری مطرح نیست و افراد شایسته در مقام هایی که باید باشند، نیستند. برای تغییر وضعیت باید به فرهنگ توجه شود. دانش آموزان و دانشجویان آشنایی با تاریخچه ایران ندارند و علمای بزرگی نظیر این سینا و سعدی را نمی شناسند و نسبت به فرهنگ مملکت بیگانه هستند. اما با تاریخچه کشور های غربی آشنایی کامل دارند. در تلویزیون از چند نفر پرسیدند که همسایه های شرقی ایران چه کشور هایی هستند، فقط یک نفر از آن ها افغانستان را نام برد. 

اورزو: آیا بیگانگی با علوم انسانی؛ نتیجه ضعف آشنایی دانشجویان با هویت خویش است؟

گلشنی: علوم انسانی بسیار مهم است، اما خانواده ها به علت شهرت علوم مندسی و پژشکی فرزندان خود را مجبور به انتخاب رشته در آن ها می کنند. علوم انسانی به ساخت انسان می پردازد و به افراد هویت می دهد. علت هویت ضعیف دانشجویان این است که با علوم انسانی بیگانه بوده اند. کشور های چین و ژاپن در قرن 19 جایگاهی نداشتند، اما با احیای هویت خود و خودباوری توانستند جهان خود را بسازند. 

اورزو: آیا اگر با فلاسفه غرب تعامل داشتیم فلسفه اسلامی وارد بحث های روز نمی شد؟

گلشنی: رسانه ها از اهمیت علوم انسانی غفلت کرده اند. در دانشگاه های مهم غرب این حوزه جایگاه مهمی پیدا کرده است، اما در ایران اینگونه نیست و دانشکده های فلسفه و الهیات کشور با تحولات اخیر غرب، که به نفعشان است، بیگانه هستند. اگر آن ها با فلاسفه غرب تعامل می داشتند، می توانستند فلسفه اسلامی را وارد بحث های روز کنند. اما همیشه غفلت رخ داده است و تنها ادا های زشت غرب در فرهنگ ایرانی منعکس شده است و نکات مثبت آنها را نادیده گرفته ایم. فیلسوفان غربی کتاب نوشته اند که علم باید همراه با حکمت باشد، اما یک عدد از چنین کتابی در ایران موجود نیست؛ بنابراین باید وضعیت تغییر کند. 

پیشنهاد رصد از مدارس را بارها در شورای عالی انقلاب فرهنگی مطرح کردم

زمانی که در شورای عالی انقلاب فرهنگی عضو بودم بار ها پیشنهاد دادم که رصدی از دبستان ها و دبیرستان ها و دانشگاه های ایران داشته باشید تا از دغدغه جوانان باخبر شوید و علت مهاجرت آنها را بفهمید. هم اکنون تعداد دانش آموزان فارغ التحصیل علاقه مند به مهاجرت کم نیست، اما چینی ها حتی اگر در آمریکا هم زندگی کنند، هویت چینی خود را فراموش نکرده اند. باید برای اصلاح رسانه ها، مطبوعات، مجلات و دانشمندان نقش و احیای علوم انسانی در غرب را به محیط ایران وارد کنند. همچنین دولت غالب مشاغل مهم را به پزشکان و مهندسان ندهد. بیشتر وزرایی که در سال های اخیر انتخاب شده اند یا از مهندسی بوده اند یا از پزشکی، حتی از علوم پایه به ندرت یک تا دو نفر انتخاب شده اند، و علوم انسانی شانی ندارد؛ بنابراین غفلت از علوم انسانی بیشترین خسارات را به کشور وارد کرده است، و اگر اینطور ادامه پیدا کند خودکفایی و هویت اصلی را به دست نمی آوریم. دانشجو باید بداند که نسبت به کشورش مسیولیت دارد و دولت هم دریابد که اگر دانشگاه ها را توسعه می دهد باید اشتغال آفرینی هم بکند. تحویل سرمایه های انسانی ایران به غرب کار درستی نیست؛ چرا که کشور ما برای این افراد هزینه کرده است. 

اورزو: آیا دکان مقاله نویسی، مانع اجرای سفارش های مقام معظم رهبری نشد؟

گلشنی: در آمریکا هر فردی که دیپلم می گیرد سریعا ادامه تحصیل نمی دهد، اما در ایران به هر قیمتی که شده باشد، باید دکتری بگیرند و مقاله بنویسند و این موضوع دکانی شده تا سفارش های مقام معظم رهبری اجرایی نشوند. سفارش اول مقام معظم رهبری کار علمی در جهت رفع نیاز های داخلی و نوآوری در علم است و به علت فراموشی در هویت نتوانسته ایم سفارش های مقام معظم رهبری را اجرا کنیم که این عامل باید از سطح دبستان احیا شود. اما طی چند سال اخیر هیچ اقدامی برای بهبود این معضل نشده است، و اگر 50 سال دیگر هم با این فرمول حرکت کنیم به جایی نخواهیم رسید. اما دیگر کشور ها اینگونه نیستند و به دنبال حل مسایل و نوآوری جدید هستند. ما در حال حاضر بسیاری ازکالا ها را وارد می کنیم. اگر به فکر خوکفایی نباشیم، همیشه محتاج دیگران خواهیم بود. احیای علوم انسانی نقش مهمی در این زمینه دارد. 

اورزو: چه عواملی باعث شده است تا از فرهنگ ایرانی فاصله بگیریم؟

گلشنی: انقلاب اسلامی ایران فرهنگی بود، اما آن را فراموش کردند و غرب هم به این نتیجه رسیده است که از پس ایرانی ها با اسلحه برنمی آید، بلکه باید فرهنگشان نابود شود. نفوذ غرب در داخل ایران خیلی زیاد است. دولت روحانی نیرو های خوب را سریع بازنشسته می کرد یا آن ها را جذب نمی کرد. من بار ها به وزیر اطلاعات ایشان نوشتم که معاون آموزشی دانشگاه نفوذی غرب است ولی اقدامی نشد.

ابن سینا در غرب مطرح و در ایران بیگانه است

گلشنی: اگر فرهنگ اسلامی را احیا کرده بودند در درجۀ اول حس هویت ملی مطرح می شد. هم اکنون اصلا دانشجویان کشور ابن سینا را نمی شناسند و آنقدری که این سینا در غرب مطرح است، در ایران مطرح نیست. فرهنگ ایرانی به کلی فراموش شده است. مهم ترین اثر فرهنگ اسلامی خودکفایی و خود اتکایی است. ما باید به خودمان متکی باشیم و مملکت را خوداکتفا کنیم. کاغذ از غرب وارد می شود و قیمت یک کتاب 100 صفحه به اندازه ای افزایش یافته که کسی نمی تواند آن را خریداری کند. چرا اندونزی کاغذ تولید می کند، اما ایران در حد خود کفایی نه، در صورتی که علم مان پایین تر از آن کشور نیست.

اورزو: در درجه اول هویت از طرف حاکمیت نادیده گرفته شد یا مردم؟ 

گلشنی: حاکمیت نقش مهمی در ارتقای هویت دارد، در سال 62 به کنفرانس مهمی با دعوت مرحوم محمد ضیاءالحق رییس جمهور پاکستان جهت سخنرانی دعوت شدم. قبل از بازگشت کتابی به بنده هدیه داده شد که در آن کار های ابن سینا، این هیثم، ابوعلی سینا و سایر بزرگان دوره تمدن اسلامی ذکر شده بود، اما در ایران راجع به این بزرگان چه آثاری چاپ شده است؟ ایران دارای گذشته درخشانی بوده است، اما در قرون اخیر کمتر آثار ماندنی داشته ایم.

کشور های عربی غالباً غرب زده هستند

کشور های اطراف ما دو دسته هستند، کشور های عربی که اکثر آنها غرب زده هستند و عده ای دانشمند از کشور های دیگر آورده اند و خودشان در این زمینه تهی هستند. اما، کشور هایی مانند پاکستان، اندونزی، مالزی زنده هستند و حواس جمعی دارند. 

اورزو: چرا مهاجرت برای ایران امری مهم تلقی می شود، اما کشور های همسایه این چنین به آن بال و پر نمی دهند؟

گلشنی: کشور های همسایه هییت های علمی شان را تامین مالی می کننید. در امارات و .. حقوق ها بسیار مطلوب هستند. یکی از عوامل مهاجرت در کشور ما وضع پایین درآمد ها واشتغال پایین است، اما در کشور های همسایه مانند غرب پول و شغل کافی وجود دارد. 

پاکستان؛ رتبه اول تولید علمی منطقه/ ایران خیلی عقب است

در ایران فقط با آمار تعداد مقالات زندگی می کنند، در صورتی که باید دید مجله نیچر چه می گوید؟ این مجله می گوید که از نظر تاثیر علم در کشور پاکستان در منطقه اول است و ایران خیلی عقب تر است. 

اورزو: چگونه فرهنگ مناسب را می توان به خانواده ها انتقال داد تا به فرزندان خود اجازه انتخاب رشته درست را بدهند؟ 

گلشنی: هم اکنون نگاه ها به غرب است؛ بنابراین برای حل معضل باید آن چیز های مهمی را که در دهه های اخیر در غرب اتفاق افتاده است به محیط ما منتقل کنند. یعنی مثلاً بگویند که دانشگاه MIT آمریکا به عنوان یک دانشگاه مهم مهندسی دانشجویان مهندسی خود را به اخذ چند واحد علوم انسانی مجبور کرده است و در آین کشور مهندسی انتخاب اول نیست، و علوم انسانی اهمیت دارد. با این گونه اقدامات می توان فرهنگ مناسب را انتقال داد. 

اورزو: جایگاه دانشگاه های علوم انسانی در غرب را چگونه ارزیابی می کنید؟ 

دانشکده های علوم انسانی ما وظیفه خود را به درستی انجام نمی دهند

گلشنی: دانشکده های علوم انسانی کشور ما وظیفه خود را انجام نمی دهند. من سفر های زیادی به غرب داشته ام. در دهه های اخیر شان دین در نزد بعضی از سرآمدان علم غرب بالا رفته است. آکسفورد دانشکده الهیات راه اندازی کرده است، درانگلیس، که ازسکولار ترین کشور ها اروپایی است، دانشگاه کمبریج انستیتوی علم و دین راه انداخته است. مگراین ها شوخی دارند؟ افسوسم این است که اگر به غرب نگاه می کنیم چرا به نکات مثبت آن نگاه نمی کنیم و فقط نکات منفی آن را در نظر می گیریم. اینکه فلان هنر پیشه فلان کار را می کند سریعاً به محیط ما انتقال پیدا می کند. هر کاری که در غرب انجام می شود سریعاً به ایران منتقل می شود، جز بعضی کار های مهم علمی و فلسفی. دانشکده های علوم ایرانی غالباً در برابر طرح بحث های فلسفی مقاومت می کنند. جاسوسان غرب در بعضی جا های مهم نگذاشتند معیار های سنجش علم در ایران تغییر کند و پای چاپ مقالات را در نشریه های بین المللی باز کردند و این موضوع بزرگترین لطمه را به ایران وارد کرده است. کار اختراع بیشتر از مقاله برای کشور کارایی دارد. البته مقاله هم باید شان خود را داشته باشد و اگر کسی کار علمی خود را چاپ نکند معلوم نمی شود چه ایراداتی به آن وارد است و تا چه میزان مطالبش مفید و مهم است. اما نه اینکه فقط مقاله کار علمی حساب شود. در واقع، هرچیز در جای خود نیکوست.

بهم پیوستن رشته ها و کلی نگری در کار علمی موضوع دیگری است که در غرب اتفاق افتاده است، ولی این موارد درکشور ما فراموش شده است. البته بعضی میان رشته ای ها تاسیس شده اند ولی جایگاهشان مطلوب نیست.

اورزو: چرا در علم دچار ظاهر سازی شده ایم؟

مقاله نویسی در مدت زمان یکسال شدنی نیست!

گلشنی: استادان عجله دارند قبل از پایان سال مقاله ارایه دهند تا به ترفیع سالیانه دست یابند؛ لذا عجله در نگارش مقاله فرصت عمیق فکر کردن را به آنها نمیدهد. رهبری فرمودند که ما باید نوآوری در علم باشیم. اما مگر می توان نوآوری را در عرض یکسال انجام داد؟ اگر اینگونه باشد استادان مجبور هستند تا چند سال رتبه نگیرند.

اورزو: منفعت محوری در کشور ایران توسعه پیدا کرده است؟

وقتی روی نیروی خودی تکیه نمی کنیم چگونه انتظار تولید بومی داریم؟ 

گلشنی: منفعت کاذب، نه منفعت درست، در ایران رونق یافته است. ای کاش منفعت درست توسعه می یافت و می توانستیم خیلی از دارو ها را خودمان تولید کنیم، اما وقتی روی نیروی خودی تکیه نمی کنیم، چه انتظاراتی داریم؟ 

دانشجویان در آمریکا مهندسی را انتخاب اولشان نمی دانند و برای علوم انسانی شان قایل هستند

سرفصل دروس علوم انسانی باید 100 درصد تحول یابد و بازنگری شود. موضوعی که در غرب، در سطح سران علم، اثبات شده این است که بر علوم یک عده اصول حاکم است و این اصول از خود علم نشیت نمی گیرند، بلکه از دین و فلسفه اخذ می شوند. دین روی اصول کلی در این زمینه نظر دارد، مثلا جهان هدف دارد یا اصل علیت حاکم است. در دو قرن اخیر بینش پوزیتیویستی بر علم حاکم بوده و بر تمام دانشگاه های کشور ما نیز حاکم است. اما دودهۀ اخیر در غرب اینگونه نیست، و استاد بنده، پروفسور واینبرگ که برنده جایزه نوبل فیزیک بود، در دهه های اخیر معتقد شد که پوزیتیویسم پیشرفت علم را عقب می اندازد.

معیار های انتخاب افراد برجستۀ علمی دردهه های اخیر درست نیست

گلشنی: خیلی از سرآمدان مشاغل مهم علمی در کشور دارای چند صد مقاله هستند و انتخاب اشخاص و چهره های علمی در گروی تعداد مقالات است و به سراغ چهره هایی که تاثیر واقعی روی علم کشور گذاشته اند نمی روند. همچنین معیار های انتخاب افراد برجستۀ علمی غالباً درست نیست و پارتی سازی در این زمینه حاکم است و شایسته سالاری مطرح نیست، در صورتی که قبلا اینگونه نبوده است و شایستگی علمی معیار انتخاب افراد بود. 

ما از مدل غربی و چینی و دوره تمدن اسلامی استفاده نکرده ایم. مغول ها حمله کردند ولی خواجه نصیرالدین طوسی، که مشاور هلاکو بود، مانع تخریب ایران شد و از هلاکو خواست که 10 درصد از اوقاف مملکت را جهت راه اندازی رصد خانه مراغه اختصاص دهد. خواجه نصیر در این رصد خانه از چین، روسیه، تفلیس و … نیروی انسانی آورد و همین کار تاثیر بسیار زیادی داشت و خیلی ها از کار های بعدی از کار های خواجه متاثر بودند. 

اورزو: چرا استادان در کار علمی تلاش زیادی نمی کنند؟

مطالب آموزشی دروس دارای اشکال واقعی است

گلشنی: من در سفر علمی به پکن از کار های دانشجویان خیلی خوشم آمد. یکی از آنها در انستیتوی فیزیک پکن گفت که از ساعت 8 صبح تا 12 شب در دانشگاه حضور دارد. اما در ایران اینگونه نیست. بار ها گفته ام که باید دانشگاه ها ها و مدارس رصد شوند تا متوجه شوند چه افکاری برآن ها حاکم است و کدام کتاب ها با چه محتوایی تدریس می شوند؟ هم اکنون، مطالب آموزشی دروس در دبستان، دبیرستان اشکال واقعی دارند و برای رفع چالش ها باید با ارگان های ذیصلاح مشورت شود. 

اورزو: با وجود اینکه پیشنیه و انقلاب کشور به دنبال «گفتمان اسلامی» بود، چرا اتصال بین علوم انسانی و اسلامی صورت نگرفت؟ 

در اسلامی کردن علوم انسانی موفق نبوده ایم

گلشنی: مرحوم آیت الله مصباح (ره) در اواخر عمر فرمودند: ما در اسلامی کردن علوم انسانی موفق نبوده ایم. من بار ها مطالبی در این زمینه گفته ام، ولی کسی به حرف ما گوش نمی دهد. مثلا گفته ام که اگر می خواهید اقتصاد را اسلامی کنید عده ای از علمای اقتصاد درجۀ اول دانشگاه با عده ای از اساتید حوزه علاقه مند به اقتصاد جلسه مشترک برگزار کنند تا ببینند چه مسایلی در اقتصاد مطرح است و کدام یک از آنها با مبانی اسلام اصطکاک دارد (مثلا ربا). اگر این کار را می کردند قضیه فرق زیادی می کرد، اما هیچ کدام از این موراد صورت نگرفته است. 

غفلت از فرهنگ کشور مانع رشد کشور مان در حد ظرفیت بالای کشور شده است

نوآوری و رفع نیاز های کشور؛ 2 مطالبه رهبری که اجرا نشد

مقام معظم رهبری اهل فرهنگ هستند و تشخیص های درستی داشته اند و بار ها در سخنرانی ها و همچنین ملاقات های که با اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی داشته اند، فرموده اند که باید علم در کشور روی 2 موضوع متمرکز باشد که یکی نوآوری در علم و دیگری رفع نیاز های کشور است، ولی هیچ کدام این موارد اجرا نشده است و تنها ادعا های عده ای پوچ وجود دارد. غفلت باعث شده است که نتوانیم راه درست را درپیش بگیریم. 

من همیشه این سولات را داشته ام که آیا علم ما مسایل کشور را حل کرده است؟ چند درصد صادرات را افزایش داده و چند درصد واردات را کاهش داده است؟ از سال 2005 تا 2012 تعداد مقالات از 8 هزار به 40 هزار رسید، یعنی 5 برابر شد. آیا واردات ما یک پنجم کاهش یافت؟ باید گفت: خیر! همچنین فعالیت های علمی محیط ما عمیق نیست. 

بنابراین در درجه اول باید به شایسته سالاری در انتصاب مقامات و در درجه دوم باید روی احیای فرهنگ اسلامی در سطح دبستان، دبیرستان و دانشگاه تاکید شود تا بدانند که ایرانی بودن یعنی چه و گذشتگان ماچه کردند که دانشمندان کنونی باید انجام دهند و دریابند که چرا چین و ژاپن خود را به توسعه رساندند، اما ایران نه؟ فقط می توان گفت که غفلت از فرهنگ کشور مانع رشد کشور مان در حد ظرفیت بالای کشور شده است!