حکم سرقت ادبی در عالم تحقیق چیست

سرقت ادبی و علمی به معنای استفاده بدون اجازه از آثار دیگران و نسبت دادن آن‌ها به خود در دنیای تحقیق و دانشگاه پیامدهای جدی قانونی و اخلاقی دارد که می‌تواند اعتبار فرد و نهادهای علمی را مخدوش کند.

تعریف سرقت ادبی

سرقت ادبی به بهره‌برداری غیرمجاز از آثار فکری هنری یا علمی دیگران و انتساب آن‌ها به خود اطلاق می‌شود. این عمل می‌تواند شامل کپی کردن مستقیم متن ایده ساختار یا داده‌ها باشد حتی اگر با تغییرات جزئی همراه باشد. هدف اصلی در سرقت ادبی فریب خواننده یا مخاطب و معرفی اثر دیگری به عنوان کار اصیل خود است. این پدیده با گسترش دسترسی به اطلاعات و منابع در فضای مجازی شیوع بیشتری یافته و به یکی از چالش‌های مهم در حوزه مالکیت فکری تبدیل شده است.

تعریف قانونی سرقت ادبی

در نظام حقوقی سرقت ادبی به عنوان نقض حقوق مالکیت فکری پدیدآورنده اثر شناخته می‌شود. قوانین مختلفی به این موضوع پرداخته‌اند. به طور مثال در ایران قانون حمایت حقوق مؤلفان مصنفان و هنرمندان به صراحت استفاده غیرمجاز از آثار مورد حمایت این قانون و انتساب آن به خود یا دیگری بدون اجازه صاحب اثر را جرم تلقی کرده و برای آن مجازات تعیین نموده است. همچنین در قانون مطبوعات نیز تعریفی از سرقت ادبی ارائه شده که بر انتساب عمدی تمام یا بخش قابل توجهی از نوشته‌ها و آثار دیگران به خود حتی به صورت ترجمه تأکید دارد. این تعاریف قانونی چارچوب برخورد با متخلفان را مشخص می‌کنند.

تعریف سرقت علمی

سرقت علمی نوع خاصی از سرقت ادبی است که در بستر فعالیت‌های علمی پژوهشی و دانشگاهی رخ می‌دهد. این شامل استفاده غیرقانونی و غیراخلاقی از ایده‌ها نتایج داده‌ها متون و هرگونه دستاورد علمی متعلق به دیگران در قالب مقالات علمی پایان‌نامه‌ها رساله‌ها گزارش‌های پژوهشی و کتاب‌هاست بدون اینکه به منبع اصلی اشاره صحیح و شفافی شود. سرقت علمی نه تنها نقض حقوق پدیدآورنده اصلی است بلکه اساس اعتبار علمی و فرآیند تولید دانش را نیز زیر سؤال می‌برد. این عمل به شدت در مجامع دانشگاهی و پژوهشی محکوم است و عواقب آکادمیک و حرفه‌ای سنگینی برای مرتکب در پی دارد.

سرقت علمی و تفاوت آن با سرقت ادبی

اگرچه سرقت علمی زیرمجموعه‌ای از سرقت ادبی محسوب می‌شود اما تفاوت‌هایی ظریف و در عین حال مهم بین این دو وجود دارد. سرقت ادبی دامنه وسیع‌تری داشته و هرگونه استفاده غیرمجاز از آثار فکری هنری یا ادبی را شامل می‌شود؛ از کپی کردن یک شعر یا داستان گرفته تا استفاده از طرح گرافیکی. در مقابل سرقت علمی به طور خاص بر آثار و دستاوردهای حوزه علم و پژوهش تمرکز دارد. تفاوت اصلی در زمینه و بستر وقوع است؛ سرقت علمی در محیط‌های آکادمیک پژوهشگاه‌ها و نشریات علمی رخ می‌دهد و اغلب شامل سوءاستفاده از دانش و یافته‌های دیگران برای پیشبرد موقعیت علمی یا کسب اعتبار است. پیامدهای سرقت علمی علاوه بر ابعاد قانونی شامل پیامدهای اخلاقی و حرفه‌ای در جامعه علمی نیز می‌شود که ممکن است از سرقت ادبی در حوزه‌های دیگر شدیدتر باشد.

سرقت ادبی در تحقیق و انتشارات علمی

سرقت ادبی در حوزه تحقیق و انتشارات علمی پدیده‌ای مخرب است که اعتبار نظام علمی را تضعیف می‌کند. محققان و دانشگاهیان موظفند در تولید دانش جدید اصول اخلاقی و حرفه‌ای را رعایت کنند که یکی از مهم‌ترین آن‌ها امانت‌داری در استفاده از آثار دیگران است. سرقت ادبی در این بستر می‌تواند به اشکال مختلفی رخ دهد از جمله کپی کردن مستقیم بخش‌هایی از مقالات کتاب‌ها یا پایان‌نامه‌های دیگران بدون ذکر منبع استفاده از داده‌ها یا نتایج تحقیقات سایر پژوهشگران و معرفی آن‌ها به عنوان یافته‌های خود یا حتی بازنویسی (پارافریز) مطالبی بدون ارجاع مناسب به منبع اصلی. این عمل نه تنها حقوق پدیدآورنده اصلی را نقض می‌کند بلکه به روند طبیعی پیشرفت علمی که مبتنی بر انباشت و ارجاع به دانش پیشین است آسیب می‌زند.

انواع سرقت ادبی

سرقت ادبی اشکال گوناگونی دارد که بسته به نحوه استفاده از اثر اصلی می‌توان آن‌ها را دسته‌بندی کرد. شناخت این انواع برای درک بهتر موضوع و همچنین پیشگیری از وقوع ناخواسته آن اهمیت دارد. این تنوع از کپی‌برداری کامل و آشکار تا اشکال پیچیده‌تر و پنهان‌تر را در بر می‌گیرد که گاهی ممکن است فرد بدون آگاهی کامل مرتکب آن شود. در ادامه به بررسی رایج‌ترین انواع سرقت ادبی می‌پردازیم.

سرقت ادبی مستقیم

سرقت ادبی مستقیم که به آن کپی‌برداری کامل یا لفظ به لفظ نیز گفته می‌شود زمانی رخ می‌دهد که فرد بخش قابل توجهی از متن یا اثر متعلق به دیگری را دقیقاً همان‌طور که هست بدون هیچ‌گونه تغییر یا ارجاع به منبع اصلی در کار خود کپی و به نام خود منتشر کند. این آشکارترین و جدی‌ترین نوع سرقت ادبی محسوب می‌شود و معمولاً تشخیص آن با استفاده از ابزارهای نرم‌افزاری نسبتاً آسان است. این نوع سرقت نشان‌دهنده قصد عمدی فرد برای فریب و انتساب کار دیگری به خود است و پیامدهای سنگینی در پی دارد.

سرقت ادبی غیرمستقیم

سرقت ادبی غیرمستقیم که گاهی به آن سرقت ادبی با بازنویسی نامناسب نیز گفته می‌شود حالتی است که فرد ایده‌ها اطلاعات یا ساختار جملات منبع اصلی را با تغییرات جزئی در کلمات یا ترتیب آن‌ها در کار خود به کار می‌برد بدون اینکه به منبع اصلی ارجاع دهد. در این حالت ممکن است کلمات کلیدی تغییر کرده باشند یا جملات بازآرایی شده باشند اما ساختار اصلی ایده محوری و مفهوم کلی مستقیماً از اثر دیگری گرفته شده است. این نوع سرقت اغلب با پارافریز اشتباه گرفته می‌شود در حالی که پارافریز صحیح شامل بازنویسی کامل متن با کلمات و ساختار جملات خود فرد و با حفظ ارجاع دقیق به منبع اصلی است.

سرقت ادبی از خود

سرقت ادبی از خود یا Self-Plagiarism پدیده‌ای است که در آن فرد بخشی از آثار قبلی خود را که قبلاً منتشر شده‌اند (مثلاً در مقاله‌ای دیگر یا پایان‌نامه) بدون اشاره به انتشار قبلی و به عنوان اثری جدید در کار فعلی خود استفاده می‌کند. اگرچه ممکن است به نظر نرسد که فردی از کار خودش سرقت کرده باشد اما این عمل در محیط آکادمیک و انتشاراتی غیراخلاقی محسوب می‌شود. دلیل آن این است که انتشارات علمی انتظار دارند محتوای ارائه شده اصیل و جدید باشد و بازنشر کار قبلی بدون اطلاع‌رسانی شفاف نوعی فریب برای خواننده و ناشر است و می‌تواند منجر به تورم در تعداد انتشارات فرد شود.

سرقت ادبی با بازنویسی

سرقت ادبی با بازنویسی (که گاهی Patchwriting نیز نامیده می‌شود) نوعی سرقت ادبی غیرمستقیم است که در آن فرد تلاش می‌کند با تغییرات جزئی در کلمات یا ساختار جملات متن اصلی را بازنویسی کند اما این تغییرات به قدری ناچیز هستند که متن جدید هنوز شباهت زیادی به متن اصلی دارد و نشان‌دهنده پردازش و درک عمیق محتوا توسط نویسنده نیست. در واقع فرد به جای اینکه ایده را درک کرده و با کلمات خود آن را بیان کند صرفاً کلمات متن اصلی را جابه‌جا کرده یا مترادف‌های آن‌ها را جایگزین می‌کند. اگر این بازنویسی ناکافی با عدم ارجاع صحیح به منبع همراه شود قطعاً مصداق سرقت ادبی است.

مجازات سرقت ادبی

مجازات سرقت ادبی بسته به قوانین کشورها و همچنین بستر وقوع آن (دانشگاهی هنری مطبوعاتی و …) متفاوت است. در ایران طبق ماده ۲۳ قانون حمایت حقوق مؤلفان مصنفان و هنرمندان هر کس تمام یا قسمتی از اثر دیگری را که مورد حمایت این قانون است به نام خود یا به نام پدیدآورنده بدون اجازه او یا عالماً عامداً به نام شخص دیگری غیر از پدیدآورنده نشر یا پخش یا عرضه کند به حبس از شش ماه تا سه سال محکوم خواهد شد. همچنین تبصره ۲ ماده ۶ قانون مطبوعات نیز مجازات حبس از دو ماه تا دو سال یا شلاق تا هفتاد و چهار ضربه را برای سرقت ادبی در حوزه مطبوعات پیش‌بینی کرده است. این مجازات‌ها نشان‌دهنده برخورد قانونی با این پدیده به عنوان یک جرم هستند.

عواقب و پیامد های جدی سرقت ادبی

فراتر از مجازات‌های قانونی سرقت ادبی پیامدها و عواقب جدی و گسترده‌ای برای فرد سارق و همچنین نهادهایی که در آن فعالیت می‌کند در پی دارد. این پیامدها تنها محدود به جریمه یا حبس نیستند بلکه می‌توانند آینده حرفه‌ای و اجتماعی فرد را به طور کلی تحت تأثیر قرار دهند. از دست دادن اعتبار و شهرت اخراج از محیط‌های تحصیلی یا کاری لغو مدارک علمی و حتی محرومیت از فعالیت در برخی حوزه‌ها از جمله این عواقب هستند. این پیامدها به خصوص در محیط‌های علمی و پژوهشی که اعتبار حرف اول را می‌زند بسیار مخرب‌تر هستند.

پیامدهای سرقت ادبی برای دانشگاهیان و محققان

برای دانشگاهیان و محققان سرقت ادبی می‌تواند فاجعه‌بار باشد. اعتبار علمی سرمایه اصلی یک پژوهشگر است و سرقت ادبی به سرعت این سرمایه را نابود می‌کند. پیامدها می‌تواند شامل رد شدن مقالات از نشریات علمی لغو پذیرش در دانشگاه‌ها یا برنامه‌های تحصیلات تکمیلی اخراج از هیئت علمی دانشگاه‌ها از دست دادن موقعیت‌های شغلی و ترفیع و حتی ابطال مدارک تحصیلی (مانند پایان‌نامه یا رساله) باشد. همچنین سابقه سرقت ادبی می‌تواند مانع دریافت گرنت‌ها و بودجه‌های تحقیقاتی در آینده شود و همکاری با سایر محققان را دشوار سازد. در سطح وسیع‌تر سرقت علمی اعتماد عمومی به یافته‌های علمی و نهادهای تحقیقاتی را کاهش می‌دهد.

نحوه شکایت و رسیدگی به سرقت علمی

نحوه شکایت و رسیدگی به جرم سرقت علمی فرآیند مشخصی دارد که شاکی (صاحب اثر اصلی) باید آن را طی کند. از آنجایی که سرقت ادبی (و در نتیجه سرقت علمی) معمولاً جزو جرائم قابل گذشت محسوب می‌شود شروع فرآیند قضایی نیازمند شکایت رسمی از سوی فرد متضرر است. شاکی باید با جمع‌آوری مستندات لازم که نشان‌دهنده اصالت اثر خود و وقوع سرقت توسط فرد دیگر است به مراجع قضایی مراجعه کند. این مستندات می‌تواند شامل نسخه‌های اثر اصلی با تاریخ انتشار مشخص نسخه اثر سرقت شده و هرگونه مدرکی که شباهت‌ها و منبع‌گیری غیرمجاز را اثبات کند باشد.

مرجع رسیدگی‌کننده به شکایت

مرجع رسیدگی‌کننده به شکایت سرقت علمی بسته به محل وقوع جرم و نوع آن متفاوت است. در ایران عموماً دادسراهای عمومی و انقلاب صلاحیت رسیدگی به این جرائم را دارند. در برخی شهرهای بزرگ مانند تهران دادسرای فرهنگ و رسانه به طور تخصصی به جرائم حوزه نشر رسانه و مالکیت فکری می‌پردازد و می‌تواند مرجع مناسبی برای طرح این شکایات باشد. پس از طرح شکایت در دادسرا پرونده برای تحقیقات مقدماتی به بازپرسی یا دادیاری ارجاع می‌شود. در صورت احراز وقوع جرم و صدور کیفرخواست پرونده به دادگاه کیفری صالح ارسال خواهد شد تا رأی نهایی صادر شود. همچنین در محیط‌های دانشگاهی هیئت‌های انضباطی دانشجویی و هیئت‌های رسیدگی به تخلفات اعضای هیئت علمی نیز صلاحیت رسیدگی به تخلفات علمی از جمله سرقت علمی را دارند و می‌توانند مجازات‌های آکادمیک را اعمال کنند.

پیشگیری از سرقت ادبی

پیشگیری از سرقت ادبی به خصوص در محیط‌های علمی و آموزشی نیازمند آگاهی آموزش و رعایت دقیق اصول اخلاقی است. مهم‌ترین راهکار پیشگیری آموزش صحیح روش‌های تحقیق نگارش علمی و ارجاع‌دهی به منابع است. دانشجویان و پژوهشگران باید با مفهوم مالکیت فکری انواع سرقت ادبی و عواقب آن آشنا شوند. استفاده دقیق و شفاف از نقل قول‌ها (مستقیم و غیرمستقیم) و ارجاع‌دهی صحیح به تمام منابع مورد استفاده چه ایده‌ها و چه متون از اقدامات کلیدی در پیشگیری است. برنامه‌ریزی دقیق در فرآیند تحقیق و نگارش یادداشت‌برداری صحیح و مدیریت منابع نیز به جلوگیری از سرقت ادبی ناخواسته کمک می‌کند.

ابزارهای تشخیص سرقت ادبی

با پیشرفت فناوری ابزارهای نرم‌افزاری متعددی برای تشخیص سرقت ادبی توسعه یافته‌اند. این ابزارها با مقایسه متن مورد نظر با پایگاه داده‌های وسیعی شامل مقالات علمی کتاب‌ها صفحات وب و آثار قبلی میزان شباهت و بخش‌های کپی شده را مشخص می‌کنند. استفاده از این ابزارها هم برای نویسندگان (به منظور بررسی کار خود قبل از انتشار) و هم برای ناشران داوران و اساتید (به منظور بررسی اصالت آثار ارسالی) بسیار مفید است. اگرچه این ابزارها نمی‌توانند به طور قطع وجود سرقت ادبی را تأیید کنند (زیرا ممکن است شباهت‌ها تصادفی یا ناشی از ارجاع‌دهی صحیح باشند) اما نقاط مشکوک را شناسایی کرده و فرآیند بررسی را تسهیل می‌نمایند.

نحوه رفع سرقت ادبی

رفع سرقت ادبی پس از تشخیص بسته به شدت و عمدی بودن آن متفاوت است. اگر سرقت ادبی ناخواسته و ناشی از اشتباه در ارجاع‌دهی باشد معمولاً با تصحیح متن و افزودن ارجاعات صحیح می‌توان آن را رفع کرد. در این حالت نویسنده باید بخش‌های کپی شده را بازنویسی کرده یا آن‌ها را در گیومه قرار داده و منبع دقیق را ذکر کند. اگر اثر منتشر شده باشد ممکن است نیاز به انتشار اعلامیه تصحیح (Correction) یا حتی ابطال (Retraction) اثر باشد. در موارد سرقت ادبی عمدی و گسترده رفع آن معمولاً با پیامدهای جدی‌تری همراه است و ممکن است منجر به رد کامل اثر محرومیت از انتشار در نشریات یا حتی پیگیری‌های قانونی و انضباطی شود. در محیط دانشگاهی ممکن است دانشجو یا استاد موظف به بازنگری کامل کار خود یا حتی تحمل مجازات‌های آکادمیک شوند.

جرم سرقت علمی چیست؟

جرم سرقت علمی به استفاده غیرمجاز از دستاوردهای علمی دیگران در آثار پژوهشی و انتساب آن‌ها به خود بدون ذکر منبع اطلاق می‌شود و طبق قوانین مالکیت فکری و مقررات دانشگاهی با آن برخورد می‌شود.

مجازات جرم سرقت علمی چیست؟

مجازات قانونی سرقت علمی در ایران شامل حبس از دو ماه تا سه سال یا شلاق بسته به نوع و شدت جرم و قانون مورد استناد (مانند قانون حمایت مؤلفان یا قانون مطبوعات) است. همچنین پیامدهای آکادمیک و حرفه‌ای نیز دارد.

نحوه رسیدگی به جرم سرقت علمی چگونه است؟

رسیدگی به جرم سرقت علمی معمولاً با شکایت صاحب اثر در دادسراهای عمومی یا تخصصی (مانند دادسرای فرهنگ و رسانه) آغاز می‌شود و پس از تحقیقات مقدماتی پرونده به دادگاه صالح برای صدور حکم ارجاع می‌گردد. نهادهای دانشگاهی نیز مستقلاً رسیدگی انضباطی می‌کنند.

چرا انواع سرقت علمی کاری غیر اخلاقی محسوب می‌شود؟

سرقت علمی غیراخلاقی است زیرا نقض امانت‌داری فریب مخاطب و جامعه علمی و تضعیف اساس پیشرفت علمی مبتنی بر دانش انباشته و ارجاع به کارهای پیشین را در پی دارد.

عواقب انواع سرقت علمی و ادبی چیست؟

عواقب سرقت علمی و ادبی شامل مجازات‌های قانونی (حبس جریمه) پیامدهای آکادمیک (اخراج ابطال مدرک) و پیامدهای حرفه‌ای (از دست دادن شغل آسیب به اعتبار و شهرت) است که می‌تواند آینده فرد را تخریب کند.

سرقت ادبی از خود یا Self Plagiarism به چه معناست؟

سرقت ادبی از خود یعنی استفاده مجدد از بخش‌هایی از آثار قبلی خود که قبلاً منتشر شده‌اند بدون اشاره به انتشار قبلی و معرفی آن‌ها به عنوان محتوای جدید در اثر فعلی که در محیط‌های علمی و انتشاراتی غیراخلاقی تلقی می‌شود.

سرقت ادبی برای انواع محتوا وجود دارد؟

بله سرقت ادبی محدود به متن نیست و می‌تواند شامل ایده‌ها طرح‌ها تصاویر داده‌ها کد کامپیوتری موسیقی و هرگونه اثر خلاقانه یا علمی دیگری باشد که حقوق مالکیت فکری آن متعلق به دیگری است.

معتبرترین سایت تشخیص میزان سرقت ادبی چه ویژگی‌هایی باید داشته باشد؟

یک سایت معتبر تشخیص سرقت ادبی باید دارای پایگاه داده وسیع و به‌روز دقت بالا در شناسایی شباهت‌ها گزارش‌دهی شفاف و حفاظت از حریم خصوصی و محتوای کاربران باشد.